សូមបញ្ចាកើថា លោក អូហ្គូស ប៉ាវី (Auguste Pavie )មានកំណើតកើតជានៅទីក្រុង Dinan ប្រទេសបារាំង។ លោកចម្រើនវ័យមានទាំងចំណេះវិជ្ជាអាចប្រើការបាន ហើយនៅឆ្នាំ១៨៦៤ លោកក៏បានចូលរួមជាមួយកងទាហានម៉ារីន។ ការដែលចូលកងម៉ារីននោះហើយ ទើបថ្ងៃទី ១១ ខែមករា ឆ្នាំ១៨៦៩ លោកបានជាន់ទឹកដីព្រៃនគរជាលើកដំបូង។ លោកមានមុខងារជាអ្នកហាត់ការនៅការិយាល័យគ្រប់គ្រងតេឡេក្រាមខ្មែរហៅថា ក្រសួងខ្សែលួស។ តែនៅឆ្នាំ ១៨៧០ លោកបានត្រលប់ទៅប្រទេសបារាំងវិញសម្រាប់ការស្នាក់នៅរយៈពេលខ្លី ហើយក៏បានត្រលប់មកនៅទីក្រុងព្រៃនគរវិញ បន្ទាប់ពីត្រូវបានទទួលយកការត្រួតពិនិត្យសារទូរលេខ។
លោកក៏ត្រូវបានតែងតាំងឱ្យទៅបម្រើការងារនៅខេត្តកំពត ដើម្បីដឹកនាំការិយាល័យទូរលេខ ការងារនោះលោកបានចំណាយពេលដប់ឆ្នាំដើម្បីស្គាល់ខ្លួនឯងជាមួយនឹងភាសាខ្មែរ ប្រវត្តិសាស្ត្រ អក្សរសាស្ត្រ និងបង្កើតទំនាក់ទំនងជិតស្និទ្ធជាមួយព្រះសង្ឃ និងអ្នកប្រាជ្ញខ្មែរ ។ ចំពោះអ្នករុករកដែលនាំគាត់ឆ្លងកាត់គ្រប់តំបន់ឥណ្ឌូចិន តុងកឹង អាណ្ណាម កូសាំងស៊ីន លាវ គាត់បានបន្ថែមគុណសម្បត្ដិរបស់អ្នកការទូត ដែលជាតួនាទីដ៏លំបាកក្នុងការលេង ដោយសារគាត់ឡើងមកប្រឆាំងនឹងការឈ្លានពានសង្គ្រាមជាមួយប្រទេសសៀម។ របាយការណ៍ដែលគាត់ផ្ញើទៅក្រសួងការបរទេសបង្ហាញពីភ្នាក់ងារដែលទទួលស្គាល់។ ពេលនោះគាត់ត្រូវបានតែងតាំងជាអគ្គកុងស៊ុលនៅហ្លួងប្រាបាង ដែលកាលនោះជារាជធានីនៃប្រទេសលាវ។ នៅទីនោះ គាត់បានសម្រេចកិច្ចការសន្តិភាពរវាងប្រជាជនដែលមានជម្លោះញឹកញាប់។
ចាប់ពីឆ្នាំ ១៨៩២ ដល់ឆ្នាំ ១៨៩៥ លោកបានបន្តការដោះស្រាយវិវាទរវាងបារាំង និងសៀមសម្រាប់ទឹកដីដែលបានរុករក។ បន្ទាប់មកលោកត្រូវបានតែងតាំងជាអគ្គកុងស៊ុលនៅទីក្រុងបាងកក។ នៅឆ្នាំ ១៨៩៥ គាត់ត្រូវបានតែងតាំងជារដ្ឋមន្ត្រីពេញសមត្ថភាពនៅទីក្រុងបាងកក។ លោក អូហ្គូស ប៉ាវីបន្ទាប់មកបានលះបង់ខ្លួនឯងក្នុងការបោះពុម្ពផ្សាយ “បេសកកម្ម (ប៉ាវី) Pavie” ជុំវិញតំបន់មួយចំនួនដូចជា ប្រវត្តិសាស្ត្រ ប្រវត្តិសាស្រ្តធម្មជាតិ ភូមិសាស្ត្រ និងអក្សរសិល្ប៍នៃប្រទេសអាស៊ីអាគ្នេយ៍។ ស្នាដៃដ៏ល្បីល្បាញបំផុតរបស់គាត់ត្រូវបានបោះពុម្ពនៅឆ្នាំ១៩១២៕
លោក ហង្ស ធុនហាក់ កើតនៅថ្ងៃទី២១ ខែសីហា ឆ្នាំ១៩២៦ នៅភូមិព្រែកកក់ ស្រុកស្ទឹងត្រង់ ខែត្រកំពង់ចាម ។ កាលនៅយុវវ័យ លោកបានទៅសិក្សាវិជ្ជាល្ខោននៅសាលានាដកម្ម Sarah Bernard នៅទីក្រុងប៉ារីស ។ នៅទីនោះគាត់បានចូលជាមួយក្រុមនិស្សិតមួយក្រុមដែលគាំទ្រ លោក កេង វ៉ាន់សាក់ ។ គាត់ត្រឡប់មកប្រទេសកម្ពុជាវិញនៅឆ្នាំ ១៩៥១ ដោយចូលរួមជាមួយ លោក សឹង ង៉ុកថាញ់ ដើម្បីប្រឆាំងនឹងរដ្ឋបាលអាណានិគម ។ លោក ហង្ស ធុនហាក់បាននិពន្ធរឿងល្ខោនជាច្រើនដូច រឿងថ្មរាំ និងរឿងកញ្ញាចរិយា (កំឡុងឆ្នាំ ៥០) ដែលវាយប្រហារយ៉ាងខ្លាំងក្លាទៅលើរដ្ឋាភិបាលពុករលួយនៅសម័យនោះ ។ ដោយគាត់មានទំនាក់ទំនងយ៉ាងជិតស្និត
នឹងម្ចាស់ក្សត្រិយានី កុសុមៈ រឿងល្ខោនទាំងនេះត្រូវបានអនុញ្ញាតឲ្យសម្ដែងដោយគ្មានការរារាំង ។ លោកបានទទួលមេដាយអស្សឫទ្ធិមុនីសារភណ្ឌ នៅពេលដែលគាត់
ជាសមាជិកក្រុមមេប្រយោគក្នុងការប្រលងប្រជែងលើកទី១ នៃសមាគមអ្នកនិពន្ធខ្មែរ ដែលបានដាក់នាមថា ការប្រលងប្រជែងអក្សរសាស្ត្ររង្វាន់ ឥន្ទ្រទេវី សម្រាប់ឆ្នាំ ១៩៦០ – ១៩៦១ ។
នៅក្រោយឆ្នាំ១៩៧០ គាត់បានដឹកនាំ គណបក្សប្រជាជន (គណបក្សសង្គមនិយម) ប៉ុន្តែបានទៅចូលរួមជាមួយគណបក្សសង្គមសាធារណរដ្ឋ របស់ លោក លន់ នល់ វិញ ។ នៅពេលដែលសង្គ្រាមស៊ីវិលកំពុងឆាបឆេះ លោកបានព្យាយាមទាក់ទងជាមួយនឹងសម្ដេចសីហនុ ដើម្បីឈានដល់កិច្ចព្រមព្រៀងមួយ ហើយក៏បានទាក់ទងជាមួយនឹងពួកខ្មែរក្រហមតាមរយៈ លោក ហ៊ូ យន់ ផងដែរ ។ លោកត្រូវបានបង្ខំឲ្យចុះចេញពីតំណែងជានាយករដ្ឋមន្ត្រី ក្រោយពេលដែលគាត់ព្យាយាមការពារ ម្ចាស់ក្សត្រិយានី កុសុមៈ និងដង្ហែទ្រង់ទៅកាន់ក្រុងប៉េកាំង នៅឆ្នាំ១៩៧៣ ។ គាត់ត្រូវបានប្រហារជីវិតដោយពួកខ្មែរក្រហមនៅ ថ្ងៃទី១៨ មេសា ១៩៧៥ ក្រោយបដិសេធមិនព្រមរត់ចេញទៅក្រៅប្រទេស ទោះជាយ៉ាងណា ភរិយា និងកូនស្រីរបស់គាត់ត្រូវបានជម្លៀសទៅប្រទេសបារាំងដោយសុវត្ថិភាព ។
ទស្សនៈផ្ទាល់របស់លោក ហង្ស ធុនហាក់ អំពីសិល្បៈរបាំនានានៅប្រទេសកម្ពុជាមានសិល្បៈខាងស្ថាបនកម្មជាភស្តុតាងជាក់ស្តែង សុទ្ធតែមានទំរង់បែបរូបនិយម។
ប្រាង្គប្រាសាទដែលសង់ឡើង រូបចម្លាក់នីមួយៗព្រមទាំងចម្លាក់មួយផ្ទាំងៗសុទ្ធសឹងតែមានអត្ថន័យគួរឱ្យចាប់អារម្មណ៍ ព្រោះជារូបនិយមនៃដំណើររឿងយ៉ាងណាមួយជាមិនខាន។ ជម្រៅន័យនេះ សុទ្ធសឹងយោងទៅលើជំនឿសាសនា មានជាអាថ៌ ព្រាហ្មណ៍សាសនា និង ព្រះពុទ្ធសាសនា ។ សិល្បៈរបាំខ្មែរក៏ប្រកបដោយលក្ខណៈពីរយ៉ាងនេះដែរ គឺជាសិល្បៈរូបនិយមដែលកើតអំពីការជំនឿសាសនា ម្ល៉ោះហើយកាយវិការសុទ្ធតែសំដែងន័យមួយៈ ប្រណម្យ – យំ – សើច ច្បាំង – លួងលោម ។ល។ ថែមទាំងមានសភាពស្ងួតបូតសមជាទីគោរពដល់ព្រះសាសនា។ រាជបល្ល័ង្គដែលការពារសាសនាក៏រក្សារបាំនេះឡើង ព្រោះរបាំនេះទុកដូចជាពិធីមួយនៃបទគោរពសាសនា។
ដើមកំណើតជាក់លាក់នៃរបាំនេះ រលត់បាត់ក្នុងអន្លង់នៃស្រមោលអតីតកាលទៅហើយ នៅមានតែការដំណាលខ្លះៗថា៖ ពួកទេពអប្សរចុះពីស្ថានត្រៃត្រឹងរួចមករាំថ្វាយព្រះកេតុមាលាជំនាន់សាងប្រាសាទអង្គរ។ ខ្លះទៀតនិយាយថារបាំរនេះ អាចនាំមកពីប្រទេសឥណ្ឌា តែជាតិខ្មែរយើងយកមកឆ្នៃឲ្យទៅជារបាំពិសេសរបស់ខ្មែរ
ប្លែកពីរបាំឥណ្ឌា ខ្លះទៀតថា គ្រូរបាំដំបូងចង់ពត់ចលនាកាយវិការអវៈយវៈរបស់ខ្លួនដោយរកតុល្យភាពនឹងកាយវិការទន់ភ្លន់។
តៗក្រោយមកទៀត ដោយរបាំបានរកឃើញរបៀបសំដែងមនោសញ្ចេតនាដោយជាក់លាក់ សិល្បករល្ខោនក៏ខ្ចីរបាំនេះយកមកប្រើដើម្បីស្ដែងជារឿងល្ខោន ដូចរឿងរាមកេរ្តិ៍ រឿងព្រះវេស្សន្តរជាដើម ។ តួរឿងល្ខោននេះដែលមានតួអង្គ ស្តេច នាង យក្ស ឥសី ស្វា និងត្រី ជាដើមសុទ្ធតែសំដែងប្រកមដោយមនោសញ្ចេតនានឹងនាទីខ្លួនដោយប្រើក្បាច់របាំទាំងអស់ ។ សិល្បៈរបាំខ្មែរ បានបែកជាខ្នែងចេញទៅរបាំផ្សេងទៀត ដូចជារបាំមាន់ របាំមេអំបៅ រហូតដល់ក្រោយៗមក ប្រជាពលរដ្ឋសាមញ្ញ នាំគ្នារាំលេងត ។ ទោះបើល្ខោនសម័យថ្មីក៏ដោយ គេគង់សង្កេត ឃើញថា នាដករខ្មែរម្នាក់ៗ មានកប់និស្ស័យរបាំក្បាច់ ម្ល៉ោះហើយកាយវិការដែលនាដករនោះ បានធ្វើឡើងមានទំរង់ជារបាំក្បាច់ខ្លះៗ មិនខាន ។
របាំក្បាច់ត្រូវបានរាជបល្ល័ង្គរក្សាទុករដោយផ្ចិតផ្ចង់ដើម្បីកុំឲ្យក្លាយទម្រង់សិល្បៈបុរាណនេះ ទៅតាមពេលវេលា កាលៈទេសៈ ឬការវិវត្តន៍នៃគំនិតឡើយ ព្រោះជាតិខ្មែរយល់ថា របាំក្បាច់ខ្មែរជាមរតកដ៏ខ្ពង់ខ្ពស់បំផុត ដែលដូនតា ខ្មែរទុកឲ្យកូនចៅ ។ លោក ហង្សធុនហាក់ ផលិតបានស្នាដៃមួយចំនួនដូចខាងក្រោមនេះ ៖
| រឿង ថ្មរាំ | ល្ខោន | ១៩៥៤ | (ភ្នំពេញ) |
| រឿង កញ្ញាចរិយា | ល្ខោន | ១៩៥ ? | (ភ្នំពេញ) |
| រឿង ពិសោធន៍ស្នេហា | ល្ខោន | ១៩៦៤ | (ភ្នំពេញ) |
| រឿង ចោលសំបុកឥតមេបា | ល្ខោន | ១៩៦៥ | (ភ្នំពេញ) |
| រឿង ព្រះអាទិត្យរះហើយ | ល្ខោន | ១៩៦៦ | (ភ្នំពេញ) |
| រឿង ចិញ្ចៀនបញ្ចាំចិត្ត | ល្ខោន | ១៩៦៩ | (ភ្នំពេញ) |
| រឿង បងពុកឲ្យហៅ | ភាពយន្ត | ១៩៦៦ | (ភ្នំពេញ) |
| រឿង វាសនា ឬការកសាង | ភាពយន្ត | ១៩៦៦ | (ភ្នំពេញ) |
| រឿង រាត្រីនិម្មិតនៃវស្សានរដូវ (A Midsummer Night’s Dream) | ប្រលោមលោកបកប្រែ | ១៩៦៨ | និពន្ធដោយ William Shakespeare |
| រឿង អម្ចាស់ (Le Cid) | ប្រលោមលោកបកប្រែ | ១៩៦៩ | និពន្ធដោយ Pierre Corneille |
| រឿង ប៉ូលវីហ្សានី (Paul et Virginie) | ប្រលោមលោកបកប្រែ | ??? | និពន្ធដោយ Jacques-Henri Bernardin de Saint-Pierre |
| រឿង រ៉ូមីអូ និងស៊ូលីយែត (Romeo and Juliette) | ប្រលោមលោកបកប្រែ | ១៩៧១ | និពន្ធដោយ William Shakespeare |
ប្រជាជនក្រិក គឺជាប្រជាជនដែលគោរពអាទិទេពឬព្រះ និងប្រពៃណីចាស់ ស្រឡាញ់ជីវិតដ៏រីករាយ និងគ្មានកំហុស និងចូលចិត្តសកម្មភាពរីករាយនៅក្រៅផ្ទះ។ ប្រជាជន និងរដ្ឋ អាថែន(Athens) ឱ្យតម្លៃពួកគេយ៉ាងខ្លាំង ហើយផ្តល់ឱ្យពួកគេនូវមុខតំណែងដ៏សក្ដិសម និងរុងរឿង។ រដ្ឋបានចំណាយប្រាក់ដើម្បីសាងសង់រោងមហោស្រពបើកចំហដែលមានកន្លែងអង្គុយរាងជារាងកោងដូចដងធ្នូជាច្រើនដែលអាចផ្ទុកអ្នកទស្សនារាប់ពាន់នាក់។ មានរោងមហោស្រពដូចជារោងមហោស្រព Épidaure ដែលអាចផ្ទុកមនុស្សជិត៤៥០០នាក់។ ពីរដងក្នុងមួយឆ្នាំ រដ្ឋាភិបាលចំណាយលុយទិញសំបុត្រសម្រាប់ជនក្រីក្រ បុរស ស្ត្រី និងកុមារ ដើម្បីឲ្យគ្រប់គ្នាបានទស្សនាការសំដែងទាំងបីថ្ងៃ។ ទស្សនវិទូ ផ្លាតូ បាននិយាយបែបកំប្លែង និងត្រឹមត្រូវថា«រដ្ឋអាថែន គឺជារដ្ឋល្ខោន»។
ដោយសារតែវាជារោងមហោស្រពដែលបង្កើតឡើងពីបទចម្រៀង dithyrambe និងពិធីសាសនាដើម្បីថ្វាយបង្គំព្រះជាម្ចាស់នៃស្រា (ភេសជ្ជៈនៃវណ្ណៈខ្ពស់) និងសោកនាដកម្មក្រិកមានលក្ខណៈច្បាស់លាស់ដែលឆ្លុះបញ្ចាំងពីប្រភពដើមនៃទឹកដីក្រិក។
១- វាមិនត្រូវបានបែងចែកជាការសម្ដែងដូចជាការលេងសម័យទំនើបទេ ប៉ុន្តែត្រូវបានគេធ្វើតាមលំដាប់លំដោយពីដើមដល់ចប់ ។ បន្ទាប់ពីជំហាននីមួយៗនៃសកម្មភាពដ៏អស្ចារ្យ ស្មើនឹងវគ្គមួយ អ្នកបន្ទរច្រៀងចម្រៀងដ៏វែងមួយដើម្បីបញ្ចប់ (ហៅថា stasimon) ហើយបន្តទៅជំហានបន្ទាប់។ ការលេងភាគច្រើនត្រូវបានរៀបចំឡើងដោយយោងទៅតាមក្របខ័ណ្ឌប្រាំជំហានដូចគ្នា (មេរៀនទាំង៥ដំនាក់នៃការសម្តែងល្ខោន)ជាឧទាហរណ៍ ជាទូទៅមានសកម្មភាពប្រាំតាមគំរូល្ខោនក្រិក។
២- អក្សរសិល្ប៍ទាំងអស់ជាកំណាព្យ ។ ផ្នែកបន្ទរ គឺច្រៀងកំណាព្យផ្នែកសន្ទនាគឺនិយាយកំណាព្យ។ ក្រុមចម្រៀងនៅក្នុងសោកនាដកម្មដើរតួនាទីយ៉ាងសំខាន់។ ពេលខ្លះវាជាការលើកឡើងរបស់អ្នកនិពន្ធ ពេលខ្លះទៀតវាជាការពិភាក្សា ការរិះគន់ និងការបញ្ចេញមតិពីសាធារណជន។ នៅក្នុងការលេងជាក់លាក់នីមួយៗ ការច្រៀងបន្ទរគឺតំណាងឱ្យក្រុមមនុស្សជាក់លាក់មួយ ហើយសំលៀកបំពាក់របស់វាត្រូវតែផ្លាស់ប្តូរទៅតាមវណ្ណៈនោះ។
៣- តួអង្គនៅលើឆាកទាំងអស់ពាក់ម៉ាស់ និងអាវកាក់។ ជាពិសេសសម្រាប់តួអង្គកំប្លែងដែលជាកម្មវត្ថុនៃការតិះដៀលរបស់កវី ការប្រើរបាំងមុខកុំឳ្យមានការខ្មសអៀន។
៤- ឆាកមានឧបករណ៍ជាក់ស្តែងជាច្រើន ។ ជាឧទាហរណ៍ Aristophane តែងតែប្រើរទេះរុញដែលហៅថា excyclème ដើម្បីទទួលបានតួអង្គពិការក្នុងនិងក្រៅ។ ចំណែកឈុតឆាកវិញគឺរៀបចំទុកជាមុនលើឆាក ព្រោះគេសម្តែងតែម្ដង មិនចាំបាច់បិទវាំងននពាក់កណ្ដាលផ្លូវទេ។ ជាឧទាហរណ៍ ក្នុងរឿងកំប្លែង The Clouds វគ្គចែកចេញជាពីរ មួយពាក់កណ្តាលជាផ្ទះរបស់បា ត្រូន(Ba Tron) និងពាក់កណ្តាលទៀតជាផ្ទះរបស់សូក្រាត( Socrates) ។
៥- ប្រធានបទនៃការងារសោកនាដកម្មដែលនៅសេសសល់គឺភាគច្រើនត្រូវបានដកចេញពីទេវកថា និងរឿងព្រេង ជាពិសេសរឿងព្រេងដែលធ្លាប់ស្គាល់ដូចជារឿងព្រេងរបស់ Agamemnon រឿងព្រេងរបស់ Thebe រឿងព្រេងរបស់ Heracles … រឿងព្រេងរបស់ Troy …ជាដើម។ យកប្រធានបទប្រវត្តិសាស្ត្រដូចជា Eschyle’s The Persian Army ។
៦- រចនាសម្ព័នបានផ្លាស់ប្តូរពីភាពសាមញ្ញបំផុត ទៅជាការនិទានរឿង និងទំនុកច្រៀងសុទ្ធសាធដូចនៅក្នុងរឿង The Begging Girls បន្ទាប់ពីការអភិវឌ្ឍន៍បានត្រឹមតែសាមសិបឆ្នាំ វាបានឈានដល់ចំណុចកំពូលនៃភាពតឹងរ៉ឹងតក្កវិជ្ជាដូចនៅ Édipe ជាស្តេច Sophoche Médée របស់ Euripide ។
ជនជាតិក្រិកបុរាណ មានសមត្ថភាពវេទមន្តដើម្បីឈានដល់ចំណុចកំពូលនៃអក្សរសិល្ប៍ និងសិល្បៈ។ ដោយគ្មានគំរូដែលមានពីមុនមក ពួកគេបានស្រាវជ្រាវប្រកបដោយភាពច្នៃប្រឌិត បង្កើត និងបញ្ជាក់ទម្រង់អក្សរសិល្ប៍សំខាន់ៗទាំងអស់ ស្របតាមលំដាប់ប្រវត្តិសាស្ត្រឡូជីខលរបស់ពួកគេ៖ កំណាព្យវីរជន កំណាព្យ ទំនុកច្រៀង និទានកថា (ប្រវត្តិសាស្ត្រ) ដ៏ត្រចះត្រចង់ទាំងទ្រឹស្តី និងការអនុវត្តជាមួយនឹងស្នាដៃអមតៈ មិនអាចប្រៀបធៀបទៅនឹងរយៈពេលផ្សេងទៀតបានទេ។ ទាំងនេះគឺជាមេរៀនដែលមិនអាចកាត់ថ្លៃបាននៅក្នុងទិដ្ឋភាពនៃការយល់ដឹងអំពីជីវិត និងមនុស្សដែលតស៊ូដើម្បីសិទ្ធិ និងសីលធម៌នៃសិល្បៈ និងអក្សរសិល្ប៍៕
រឿងរ៉ាវស្តីពីការចងចាំរបស់កុមារីម្នាក់កាលពីអតីត ដែលបច្ចុប្បន្នគាត់ជាសកម្មជនសិទ្ធិមនុស្សនៅអាមេរិក និងជាអ្នកនិពន្ធនៃរឿងនេះដែរ ឈ្មោះលឿង អ៊ុង នោះបានទាក់ទាញចំណាប់អារម្មណ៍សារព័ត៌មានក្នុងនិងក្រៅស្រុកជាច្រើនធ្វើការចុះផ្សាយ។ ថ្ងៃសម្ពោធចាក់បញ្ចាំងលើកដំបូងនៅកម្ពុជានៅលើទឹកដីនៃខេត្តសៀមរាបក្រោមព្រះរាជវត្តមានព្រះបាទសម្ដេចព្រះបរមនាថ នរោត្តម សីហមុនី និងសម្ដេចព្រះមហាក្សត្រីព្រះវររាជមាតាមុន្នីនាថសីហនុព្រមទាំងរួមទាំងមន្ត្រីជាន់ខ្ពស់នៃរាជរដ្ឋាភិបាលកម្ពុជា ប្រមាណជាង២ពាន់នាក់នៅទីលានជល់ដំរីខាងមុខប្រាសាទអង្គរធំ។ ដូចការសន្យារបស់នាង Angelina Jolie ថានឹងធ្វើការចាក់បញ្ចាំងដំបូងគេនៅ
កម្ពុជាដើម្បីឲ្យប្រជាជនខ្មែរបានទស្សនា នាងក៏នឹងបន្តរៀបចំឲ្យមានការចាក់បញ្ចាំងភាពយន្តនេះនៅរាជធានីភ្នំពេញផងដែរនៅរាត្រីថ្ងៃទី២១ខែកុម្ភៈ ឆ្នាំ ២០១៧ នៅក្នុងវិមានពហុកីឡដ្ឋានជាតិអូឡាំពិច។ សំបុត្រមិនត្រូវបានលក់ទេគឺនឹងអាចចូលទស្សនាសម្រាប់អ្នកដែលមានសំបុត្រអញ្ជើញជាផ្លូវការប៉ុណ្ណោះ។
គ្រាន់តែស្រមៃរបស់មនុស្សម្នាក់មានអាយុ៦ ឆ្នាំ រស់នៅប្រកបដោយសុភមង្គលក្នុងគ្រួសារ និងជិតស្និទ្ធិហើយពេញមួយយប់ពិតទេថា ពិភពលោករបស់អ្នកត្រូវខ្ទេចខ្ទាំ។ រឿងនេះគឺ ជារឿងមួយដែលប្រទេសទាំងមូលជួបប្រទះនៅថ្ងៃទី ១៧ ខែមេសា ឆ្នាំ ១៩៧៥ នៅពេលដែលខ្មែរក្រហមឡើងកាន់អំណាច ក្នុងប្រទេសកម្ពុជាបន្ទាប់ពីសង្គ្រាមស៊ីវិលដ៏បង្ហូរឈាម ហើយបានសម្រេចចិត្តបិទចោលទីក្រុងទាំងអស់ហើយជម្លៀសប្រជាជនចេញទៅធ្វើកសិកម្មតាមទីជនបទដែលពួកគេមិនដែលបានស្គាល់។ ចាប់ពីពេលនោះទៅ ជីវិតរបស់ជនកម្ពុជាក៏ដូចជា កុមាររី អ៊ឹង លឿង និងក្រុមគ្រួសារនឹងផ្លាស់ប្តូរជារៀងរហូត។ ពួកគេនឹងត្រូវវង្វេងអស់រយៈពេល ៤ ឆ្នាំ ពីភូមិមួយទៅភូមិមួយក្នុងទីជនបទនៃប្រទេសកម្ពុជា ដោយស៊ូទ្រាំនឹងជីវភាពលំបាកកាន់តែខ្លាំងឡើង រងគ្រោះដោយភាពអត់ឃ្លាន ខ្វះការមើលថែ និងអ្វីដែលគួរឱ្យសង្ស័យបំផុតគឺភាពអស់សង្ឃឹម។
នាងនឹងឃើញសមាជិកក្នុងគ្រួសាររបស់នាងបាត់ខ្លួនជាបន្តបន្ទាប់ ដោយចាប់ផ្ដើមពីឪពុករបស់នាង។ ទោះជាយ៉ាងណាក៏ដោយ ក្នុងរយៈពេល ៤ ឆ្នាំនោះ នាងបានបង្ហាញនូវភាពរឹងមាំពិសេសនៃចរិតលក្ខណៈមិនដែលបោះបង់ការរស់នៅគ្នាឡើយ ដើម្បីការចងចាំរបស់មនុស្សជាទីស្រលាញ់របស់នាងដែលបានស្លាប់ទៅហើយប៉ុន្តែក៏នៅក្នុងក្តីសង្ឃឹមនៃការសងសឹកនាពេលអនាគតផងដែរ។ វណ្ណកម្មគឺតាមទស្សនៈរបស់កុមារម្នាក់នេះ ដើម្បីពណ៌នាឋាននរកនេះ តាមរយៈក្រសែភ្នែករបស់ក្មេងស្រីអាយុ៦ឆ្នាំដែលនៅតែស្លូតត្រង់ម្នាក់ឆ្ងាយពីការពិចារណានយោបាយទាំងអស់។ តើនាងរកឃើញកម្លាំងដើម្បីរស់ក្នុងជីវភាពបែបនេះដោយរបៀបណា ដែលមនុស្សចាស់ដែលមានកម្លាំងខ្លាំងបានស្លាប់? តើធ្វើដូចម្តេចដើម្បីសង្គ្រោះពីការបាត់ខ្លួនរបស់ឪពុកគាត់ ដែលជាគំរូរបស់គាត់ ដែលត្រូវប្រហារជីវិតក្នុងនាមគាត់ជាអតីតមន្ត្រីនគរបាលនៃរបបសាធារណរដ្ឋ ដែលត្រូវបានផ្តួលរំលំដោយខ្មែរក្រហម?
តារាសម្ដែងអាមេរិក នាង Angelina Jolie ចូលគាល់ព្រះមហាក្សត្រកម្ពុជា។
អ្នកអានជាច្រើនភាគច្រើនជាបរទេសបានចាប់អារម្មណ៍ជីវិតតោកយ៉ាករបស់កុមារលឿង អ៊ុង ជាដំណើរជីវិតបានផ្សងព្រេងជាមួយអង្គការខ្មែរក្រហម។ របប ប៉ុល ពត បានធ្វើឱ្យក្មេងស្រីតូចម្នាក់ភ័យខ្លាច ដូចជាមិត្តភក្ដិរាប់លាននាក់របស់នាង ដែលជាឧបករណ៍នៃការស្អប់ខ្ពើម និងអំពើហឹង្សា ដោយគ្រាន់តែសុបិនចង់បង្វែរអាវុធដែលនាងនឹងត្រូវបានបណ្តុះបណ្តាលដោយខ្មែរក្រហមប្រឆាំងនឹងពួកគេ។ ការបញ្ចប់រឿងក្នុងសៀវភៅក៏ដូចជាភាពយន្តដែរ«រីករាយ»កុមារកំសត់ម្នាក់ទទួលបានឥស្សរភាពក្នុងកែវភ្នែកពិភពលោក។
នាខែមេសា ឆ្នាំ១៩៧៥ កងទ័ពរបស់ប៉ុលពតបានចូលពាសពេញទីក្រុងភ្នំពេញ ហើយបានបញ្ចប់ យ៉ាងគំហុកនូវកុមារភាពរបស់ លឿង អ៊ុង ។ ពេលនោះ នាងទើបមានអាយុ៤ឆ្នាំតែប៉ុណ្ណោះ។ កុមារី រូបនេះបានធំលូតលាស់នៅក្នុងត្រកូលដែលមានឯកសិទ្ធិ ជាមួយបងប្អូនប្រុសស្រីចំនួន៦នាក់ទៀត។ ឪពុកម្តាយរបស់នាង សុទ្ធតែមានដើមកំណើតជាកូនចៅចិន។ គ្រួសារនាងត្រូវជម្លៀសចេញពីរដ្ឋធានី ភ្នំពេញជាមួយប្រជាជនដទៃទៀត ហើយដើរត្រាច់ចរពីភូមិមួយទៅភូមិមួយ ដោយទម្លាក់ខ្លួនធ្វើជា កសិករក្រ មិនចេះអក្សរ។ ក្នុងគោលបំណងស្វែងរកជោគវាសនាល្អប្រសើរ ដើម្បីឲ្យរស់រានមានជីវិត លឿង អ៊ុង និងបងប្អូនរបស់នាងត្រូវតែរស់នៅបែកខ្ញែកគ្នា ហើយនាងត្រូវបានររើសបញ្ចូលទៅក្នុងកងកុមារដែលមានទួនាទីជា«កងទ័ពកុមារ»។
តាមសាវតាគឺឪពុកម្តាយរបស់ លឿង អ៊ុង និងបងប្អូនស្រីនាង២នាក់ ក្នុងចំណោមបងប្អូនប្រុសស្រីរបស់ នាងបានបាត់ខ្លួន និងស្លាប់ម្តងមួយៗ ក្នុងខ្យល់ព្យុះកំណាចរបស់ខ្មែរក្រហម។ ទោះបីជានាងទទួលរងទុក្ខលំបាកវេទនាពីភាពសាហាវឃោរឃៅរពេញរយៈពេល៤ឆ្នាំយ៉ាង ណាក៏ដោយ លឿង អ៊ុង តែងតែដក់ជាប់នូវសេចក្តីសង្ឃឹមចំពោះខ្លួនឯងផ្ទាល់ និងអ្នកទាំងឡាយដែលនាងស្រឡាញ់ជានិច្ច។ សក្ខីភាពនៃការប្រឹងប្រែងរំឮកឡើងវិញនូវរឿងទុក្ខសោក ដ៏កម្រមាននេះបានលាតត្រដាងឲ្យឃើញនូវភាពវឹកវរមួយដូចគ្នានឹងការសរសេរសៀវភៅកំណត់ហេតុរបស់នាងអាន់ហ្វ្រែងនៅសម័យអ៊ីត្លែរ ដែលបានពន្លិចសង្គមមនុស្សពីមួយថ្ងៃទៅមួយថ្ងៃក្នុងសោកនាដកម្មមួយក្នុងចំណោមមហារសោកនាដកម្មនៃសតវត្សរ៍ទី២០។ នេះជាប្រវត្តិនៃជោគជ័យដ៏ធំធេងរបស់គំនិតកុមារីកម្ពុជាម្នាក់លើអំណាចផ្ដាច់ការរបស់ខ្មែរក្រហម៕
បន្ទាប់ពីការសិក្សាថ្នាក់ខ្ពស់ក្នុងប្រវត្តិសាស្រ្ត និងបុរាណវិទ្យា និងសំស្រ្កឹត លោក ដាហ្គេនបានបញ្ចប់កម្មសិក្សាផ្សេងៗជាមួយគណៈប្រតិភូបុរាណវិទ្យាបារាំងនៅប្រទេសអាហ្វហ្គានីស្ថាន។ ដូចជាពីឆ្នាំ១៩៥៧ ដល់ឆ្នាំ១៩៦៤ លោកបានចូលរួមក្នុងការជីកកកាយ Mundigak និង Surkh-Kotal ហើយបានធ្វើការស្រាវជ្រាវលើអ្វីដែលគេហៅថាសិល្បៈ Greco-Buddhist (Hadda និង Bactria) ។ នៅឆ្នាំ ១៩៦៤ លោកក៏បានបានធ្វើការបកប្រែភាសា ម៉ាយ៉ាម៉ាតា ដែលជាសន្ធិសញ្ញាសំស្ក្រឹតស្តីពីស្ថាបត្យកម្មសម័យបុរាណ។
លោកបានទទួល CAPES ក្នុងប្រវត្តិសាស្ត្រ និងភូមិសាស្ត្រ ហើយបានក្លាយជាគ្រូបង្រៀនពីឆ្នាំ១៩៦៤ ដល់ឆ្នាំ១៩៦៥ នៅតំបន់ Obernai ប្រទេសបារាំង។ បន្ទាប់មកលោកត្រូវបានតែងតាំងជាក្រសួងការបរទេសទីពីរជាអ្នកជំនាញការអភិរក្សអង្គរពីឆ្នាំ ១៩៦៥-១៩៦៩។ ការងារគួរឱ្យកត់សំគាល់លោកបានចូលរួមជាមួយសាលាបារាំងចុងបូព៌ា( EFEO)នៅឆ្នាំ១៩៦៩ ហើយបានបន្តការងារឈរជើងក្នុងប្រទេសកម្ពុជារយៈពេលបីឆ្នាំ ដោយបំពេញបេសកកម្មស្របគ្នានៅក្នុងប្រទេសឥណ្ឌា (Pondicherry ឆ្នាំ១៩៦៩ ដល់ ឆ្នាំ១៩៧២)លោកចូលទៅសិក្សានៅប្រាសាទភីម៉ាយ(Pimai)ប្រទេសថៃ និងវត្តភូនៅប្រទេសឡាវ។ នៅប្រទេសបារាំង (ខែកក្កដា ឆ្នាំ ១៩៧២ ដល់ខែកញ្ញា ឆ្នាំ ១៩៧៧) គាត់បានបង្រៀននៅសាកលវិទ្យាល័យ Catholic University of Louvain ហើយបានទៅបេសកកម្មជាប្រចាំសិក្សាស្រាវជ្រាវ។
នៅឆ្នាំ ១៩៧៧ លោក ដាហ្គេនមានតួនាទីគឺជានាយក (បណ្តោះអាសន្ន) នៃផ្នែក Indology នៃវិទ្យាស្ថានបារាំង Pondicherry; បានបំពេញបេសកកម្មវាយតម្លៃនៅកម្ពុជា (EFEO / ក្រសួងការបរទេសខែមេសា ឆ្នាំ ១៩៨៥) និងទៅប្រទេសឡាវ (គម្រោងជួសជុលវត្តភូ ខែមេសា ឆ្នាំ ១៩៨៦)។ ក្នុងកំឡុងឆ្នាំ ១៩៧២ ដល់ ១៩៨៦ ការស្រាវជ្រាវរបស់គាត់បានផ្តោតលើអត្ថបទ និងវិមាននៃប្រទេសឥណ្ឌាខាងត្បូង។ ចាប់តាំងពីខែកុម្ភៈឆ្នាំ១៩៨៦ លោកជាសាស្រ្តាចារ្យផ្នែកប្រវត្តិសាស្រ្តបុរាណ និងបុរាណវិទ្យានៃអាស៊ីខាងត្បូង និងអាស៊ីអាគ្នេយ៍នៅសាកលវិទ្យាល័យប៉ារីស-III។ លោកសាស្រ្តាចារ្យក៏ក្លាយជានាយកនៃ UFR និងសាលាបណ្ឌិតដែលទទួលខុសត្រូវចំពោះកម្មវិធីសាលាបារាំងចុងបូព៌ា( EFEO)នៃក្រសួងការបរទេសនៃអង្គការយូណេស្កូ ចូលរួមនៅក្នុងក្រុមប្រឹក្សា និងគណៈកម្មាការផ្សេងៗ និងសហការដឹកនាំការជីកកកាយនៅមឿងចំប៉ាស៊ី (ប្រទេសថៃ)។
ការស្រាវជ្រាវរបស់វាត្រូវបានរៀបចំឡើងវិញដោយអាស្រ័យលើការបើកឡើងវិញនៃតំបន់មួយចំនួន។ ការសិក្សាអត្ថបទនាំទៅដល់ការបកប្រែរួមគ្នានៃ Shivaite agama ។ ការស្រាវជ្រាវដ៏សំខាន់គឺជាការចាប់អារម្មណ៍ជាថ្មីម្តងទៀតនៅក្នុងប្រទេសកម្ពុជា និងកំពុងបើកដល់ប្រទេសថៃជាដំណាក់កាលថ្មីនៃភាពល្បីសុះសាយពីប្រាសាទនានា។ ការសំយោគថ្មីលើប្រាសាទឥណ្ឌា និងទម្រង់មុខងាររបស់វា គឺជាកម្មវត្ថុនៃសិក្ខាសាលា ហើយគួរមានលទ្ធផលក្នុងការបោះពុម្ពផ្សាយដាក់លើទីផ្សារដែលផ្តោតទៅលើប្រាសាទនានាក្នុងប្រទេសកម្ពុជាយើង។
ជាអវសាន្តកិច្ច លោកសាស្រ្តចារ្យ ដាហ្គេន បានទទួលមរណភាព កាលពីថ្ងៃទី ១៧ ខែកញ្ញា ឆ្នាំ២០២៣។ លោកគឺជាសមាជិកនៃ EFEO ពីឆ្នាំ ១៩៦៩-១៩៨៦។ អ្នកឯកទេសដ៏ល្បីល្បាញមួយរូបនៅក្នុងប្រទេសឥណ្ឌា និងប្រទេសកម្ពុជា ហើយមានមនុស្សជាច្រើននាក់បានធ្វើតាមការបង្រៀនរបស់គាត់អំពីប្រវត្តិសាស្ត្រ។ សិល្បៈខ្មែរ នៅសាកលវិទ្យាល័យ សបោន-ណូវែល (Paris-III)។ ម្ចាស់ស្នាដៃបានបាត់ខ្លួនពីភពផែនដីយើងនេះពិតមែន តែវណ្ណកម្មរបស់លោក កាន់តែល្បីល្បាញពេញពិភពលោកដែលនិយាយអំពីអង្គរសក្តិសមឃ្លាលោកសរសេរដដែលៗ ថាអង្គរជានិមិត្តរូប ព្រះអទិទេព៕
ទឹកដីខ្មែរក្រោម ឬកម្ពុជាក្រោមនេះ ត្រូវបានពួកអាណានិគមនិយមបារាំងកាត់ទៅឲ្យវៀតណាម ថ្ងៃទី៤ ខែមិថុនា ឆ្នាំ១៩៤៩ ហើយបាសាក់ ក៏ជាឈ្មោះដៃទន្លេនៃទន្លេមេគង្គទាំងបួនដែលប្រសព្វគ្នានៅរាជធានីភ្នំពេញ ហៅថាចតុម្មុខ ឬទន្លេ៤មុខ។ ទន្លេបាសាក់នេះ បានហូរកាត់ទៅទិសខាងត្បូងចាក់ទៅក្នុងឈូងសមុទ្រ ហើយនៅលើដងទន្លេនេះហើយដែលជាទីតាំងនៃស្រុកបាសាក់ ខេត្តឃ្លាំង ទល់មុខនឹងខេត្តព្រះត្រពាំង ដើមកំណើតល្ខោនបាសាក់បានចាប់បដិសន្ធិឡើង ។ តំបន់នេះក៏ដូចជាតំបន់ដទៃទៀត មានប្រជាជនខ្មែររស់នៅច្រើនជាតំបន់មានអារ្យធម៌ និងមានកេរដំណែលវប្បធម៌ខ្មែរពីបរមបុរាណច្រើនដូចជាប្រាសាទ ស្រះបុរាណ វត្តអារាម តន្ត្រីច្រើនវង់ និងល្ខោនច្រើនប្រភេទ ដូចជាយីកេរ្តិ៍ និងល្ខោនជាដើម ។ល។
តាមឯកសារដែលបានស្រាវជ្រាវឱ្យដឹងថា សិល្បៈល្ខោនបាសាក់នេះ បានរីកចម្រើនឡើងដោយស្នាដៃបញ្ញវន្តខ្មែរមួយក្រុមដែលមានចំណេះជ្រៅជ្រះខាងវប្បធម៌ អក្សរសិល្ប៍ និងសាសនាក្រោមការដឹកនាំ របស់អតីតចៅអធិការវត្តនាម លោកគ្រូ “សួរ” គង់នៅវត្តខ្សាច់កណ្ដាល ស្រុកបាសាក់ ខេត្តព្រះត្រពាំង ដែនដីកម្ពុជាក្រោម។ ក្រោយពីលោកគ្រូ សួរ លាចាកសិក្ខាបទ (សឹក) ពីព្រះសង្ឃមក គោលបំណងចម្បងរបស់លោក គឺថែរក្សាជំរុញលើកតម្លៃវប្បធម៌ជាតិរបស់ខ្លួន ហេតុនេះលោកគ្រូសួរក៏បានប្រមែប្រមូលអតីតសង្ឃដែលបានសឹកពីបួស “បណ្ឌិត” ដូចគ្នាព្រមទាំងកូនសិស្ស ពុទ្ធបរិស័ទផ្សេងៗទៀត បង្កើតជាល្ខោនមួយវង់។ ប៉ុន្តែដោយកាលណោះនៅមានកង្វះខាតខាងផ្នែកសម្ភារ និងឆាកល្ខោននេះ ត្រូវគេនាំគ្នាសម្ដែងដោយផ្ទាល់ដីក្នុងរោងដែលសង់ឡើងដោយប្រក់ដំបូល ឫកាប់មែកឈើយកមកគ្របប្រហាក់ប្រហែលគ្នានឹងទ្រើងដែលគេដាំឃ្លោក ទើបអ្នកស្រុកគេនិយមនាំគ្នាហៅល្ខោននេះថា «ល្ខោនទ្រើងឃ្លោក» ។ ល្ខោនទ្រើងឃ្លោកនេះ មានវត្តមានរហូតដល់អំឡុងឆ្នាំ ១៩៥៣ កាន់តែពេញនិយមឡើងពិសេសនៅជាយក្រុងនិងជនបទនានា។
អ្នកខ្លះនិយមហៅថា ល្ខោនទ្រើងឃ្លោកនេះថាជា “យូកេរ្តិ៍” ក៏មានដែរព្រោះគេមិនទាន់កំណត់និយមន័យច្បាស់នៅឡើយ។ ពាក្យយូរកេរ្តិ៍នេះ ជាពាក្យដ៏មានតម្លៃសម្រាប់បញ្ជាក់ថា ទម្រង់សិល្បៈនេះគឺជាមរតកតាំងពីយូរលង់មកហើយរបស់ជនជាតិខ្មែរ។ ឈ្មោះនេះ ត្រូវបងប្អូនខ្មែរកម្ពុជាក្រោមប្រើប្រាស់រហូតមកដល់សព្វថ្ងៃសម្រាប់សំគាល់ទម្រង់ល្ខោនមួយដែលខ្មែរនៅកម្ពុជាយើងសព្វថ្ងៃនិយមហៅថា ល្ខោនបាសាក់នេះឯង ។
ល្ខោនទ្រើងឃ្លោកបានពង្រីកប្រជាប្រិយភាពរបស់ខ្លួនយ៉ាងឆាប់រហ័ស ព្រោះអ្នកសម្ដែងសុទ្ធតែជាអ្នកពូកែខាងអក្សរសិល្ប៍ ពូកែប្រើពាក្យសម្ដីជាកំណាព្យកាព្យឃ្លោង
ពូកែការសម្ដែងដោយឥតព្រាងទុកជាហេតុនាំឲ្យទស្សនិកជន មានការកោតសរសើរ និងចូលចិត្តយ៉ាងក្រៃលែង។ មិនតែប៉ុណ្ណោះល្ខោននេះបានទៅជាកម្មវត្ថុនៃការប្រឡងប្រជែងជាមួយនឹងល្ខោន “កៃលឿងវៀតណាម” ហើយក៏បានជះឥទ្ធិពលលើគ្នាទៅវិញទៅមក ។ ក្រោយមកក្នុងការដែលជនជាតិចិនមួយចំនួនធំជាអ្នកភៀសខ្លួនពីសង្គ្រាមនៅប្រទេសចិន ពិសេសក្នុងរយៈពេលនៃការបះបោររបស់ពួកម៉ាន់ជូ (Manchu) បានហូរច្រាលមកតាមសមុទ្រ ហើយបានចូលមកបោះទីតាំងនៅតំបន់កូសាំងស៊ីននេះ រស់នៅលាយឡំជាមួយប្រជាជនខ្មែរ និងប្រជាជន វៀតណាម ។
ក្នុងពេលដែលហូរចុះមកជនជាតិចិនទាំងនោះ បាននាំយកនូវទំនៀមទម្លាប់ប្រពៃណី និងសិល្បៈផ្សេងៗដូចជា “ល្ខោនហ៊ី” ជាដើមមកជាមួយផង។ ទាំងល្ខោនទ្រើងឃ្លោកខ្មែរ ទាំងល្ខោនកៃលឿងវៀតណាមទាំងល្ខោនហ៊ីចិន បានប្រលងប្រជែងខំប្រឹងបញ្ចេញឥទ្ធិពលរៀងៗខ្លួន ដណ្ដើមយកប្រជាប្រិយភាពស្រូបយកចំណង់និងចំណូលចិត្តទស្សនិកជនក្នុងតំបន់នោះ ។ ទីបំផុតល្ខោនហ៊ីចិនបានទទួលជោគជ័យដ៏ធំធេងជាង។ ឃើញហេតុផលយ៉ាងនេះ ដើម្បីទាមទារប្រជាប្រិយភាពក្នុងចំណោមទស្សនិកជនចម្រុះជាតិសាសន៍នោះ អ្នកដឹកនាំល្ខោនទ្រើងឃ្លោក បានចម្លងយកចំណុចសំខាន់ៗ ខ្លះពីល្ខោនហ៊ីចិនដែលខ្លួនយល់ថា មានសារសំខាន់សម្រាប់ល្ខោនខ្លួន ។
ចាប់ពីពេលនោះមកល្ខោនទ្រើងឃ្លោក បានទទួលប្រជាប្រិយដ៏ធំធេងក្នុងតំបន់កូសាំងស៊ីននេះ ព្រោះពេលនោះ ទាំងអ្នកដឹកនាំវង់ល្ខោន ទាំងសិល្បករ អ្នកសម្ដែងមានការឆ្លាតវាងវៃណាស់ នៅទីណាកន្លែងណាដែលមានប្រជាជនខ្មែរជាអ្នកមើលភាគច្រើនគេតែងនាំគ្នាសម្ដែងជាភាសាខ្មែរសុទ្ធ កន្លែងណាដែលមានប្រជាជនវៀតណាមមើលច្រើន ការសម្ដែងតែងឆ្លូកគ្នាជាពីរភាសា គឺខ្មែរផង វៀតណាមផង ផ្ទុយទៅវិញកន្លែងណាដែលមានប្រជាជនចិនមើលច្រើន គេតែងនិយាយ និងច្រៀងភាសាខ្មែរផង និងភាសាចិនផង សម្របសម្រួលខ្លួនទៅតាមលក្ខណៈភូមិសាស្ត្រទឹកដី និងប្រជាជននៅតាមតំបន់។
ចំពោះប្រវត្តិដែលល្ខោនទ្រើងឃ្លោក ឫយូរកេរ្តិ៍ ជាមរតកដែលបានចាប់កំណើតនៅកម្ពុជាក្រោមហើយបានត្រូវគេប្ដូរឈ្មោះមកជាល្ខោនបាសាក់នៅកម្ពុជាយើងសព្វថ្ងៃនេះ នោះគឺមានដំណើររឿងដូចតទៅនេះ៖ នៅក្នុងអំឡុងឆ្នាំ ១៩២០ មានបងប្អូនខ្មែរពីរនាក់ បងឈ្មោះ លី កាញ់ និង ប្អូនឈ្មោះ លី សួន។ បងប្អូនទាំងពីរនាក់នេះ មានដើមកំណើត នៅស្រុកបាសាក់ ដែនដីកម្ពុជាក្រោម ។ លី កាញ់ ជាបងបានចាកចេញពីស្រុកកំណើតរបស់ខ្លួន ដើម្បីទៅរស់នៅប្រទេសបារាំង។ ក្រោយមកដោយការខំប្រឹងប្រែងរកទទួលទានមានទ្រព្យច្រើន ហើយ លី កាញ់ ក៏ក្លាយជាអ្នកមានទ្រព្យសម្បត្តិធនធាននៅប្រទេសបារាំង ។
ថ្ងៃមួយ លី សួន ជាប្អូនផ្ញើសំបុត្រទៅសួរសុខទុក្ខ លី កាញ់ ជាបង ហើយក៏បានសុំប្រាក់មួយចំនួនពីបង ដើម្បីប្រកបរបរជំនួញជួញដូរនៅឯស្រុកកំណើតរបស់ខ្លួន ។ លី កាញ់ ក្នុងទឹកចិត្តអាណិតប្អូនក្នុងទឹកចិត្តស្រណោះស្រណោក ស្រុកកំណើតជាទីរលឹករបស់ខ្លួន និងក្នុងស្មារតីចង់ថែរក្សាវប្បធម៌ពណ៌សម្បុរជាតិរបស់ខ្លួន ដែលស្ថិតក្នុងមជ្ឈដ្ឋានចម្រុះជាតិសាសន៍ឲ្យគង់វង្ស ក៏បានផ្ញើប្រាក់មកឲ្យ លី សួន ជាប្អូន ហើយបានសរសេរសំបុត្រប្រាប់ថា សូមប្អូនកុំធ្វើជំនួញដូរអ្វីក្រៅឲ្យសោះ លុយដែលបងផ្ញើឲ្យនេះសូមប្អូនគិតយ៉ាងណាជួយពង្រីក និងថែរក្សាសិល្បៈ យូរកេរ្តិ៍ ដែលមានកំណើតនៅស្រុកឃ្លាំង ខេត្តព្រះត្រពាំងហើយដែលយើងបានមើលទាំងអស់គ្នាជាញឹកញាប់កាលនៅពីតូចៗ នោះឲ្យគង់វង្សផង។
ដោយសារបណ្ដាំ និងជំនួយពី លី កាញ់ ជាបង លី សួន ក៏ក្លាយទៅជាថៅកែល្ខោនបាសាក់ដ៏ល្បីល្បាញដំបូងគេបង្អស់ដែលទស្សនិកជននិយមហៅឈ្មោះ គាត់ថា ថៅកែ “ឆាគ្រួន” ។ ក្នុងឆ្នាំ ១៩៣០ ក្នុងពេលដែលទម្រង់ល្ខោននេះរីកចម្រើននៅកម្ពុជាក្រោមទើបហៅថៅកែក្រុមល្ខោនឈ្មោះលោក ឆាគ្រួន នេះបាននាំក្រុមសិល្បៈល្ខោន របស់ខ្លួនមកសម្ដែងធ្វើអាជីវកម្មនៅភ្នំពេញ និងខេត្តនានាក្នុងប្រទេសកម្ពុជា ។ ដំណើរបេសកកម្មទី១ របស់ក្រុមល្ខោនលោក ឆាគ្រួន ដែលបានមកសម្ដែងននៅភូមិភាគកណ្តាលកម្ពុជា មិនសូវទទួលបានជោគជ័យទេ មូលហេតុមកពីទម្រង់ល្ខោននេះ ត្រូវប្រឡងប្រជែងជាមួយទម្រង់ដទៃទៀត ដែលមានយ៉ាងសំបូរបែបនៅកម្ពុជាភាគកណ្ដាល ដូចជាល្ខោនប្រាមោជ្ជទ័យ “១៩២០-១៩៤០” និងល្ខោនមហោរីដែលកើតមានជាយូរលង់មកហើយ ។ ពិតមែនតែលើកទី១នេះ ល្ខោនបាសាក់បានទទួលបរាជ័យ ប៉ុន្តែពេលនោះសិល្បករល្ខោនបាសាក់បានហាត់រៀន និងស្រូបយកនូវចំណេះថ្មីៗ មួយចំនួនពីទម្រង់ល្ខោននៅភ្នំពេញ ដូចជាភ្លេងមហោរី ឫចម្រៀងមហោរីជាដើម មុនពេលក្រុមអ្នកសំដែងត្រឡប់ទៅស្រុកវិញ ។
ក្រោយពីពេលហាត់រៀន និងបានសម្ដែងច្រើនលើកច្រើនសារ ដោយបញ្ចូលបច្ចេកទេសថ្មីៗមួយចំនួនផង ល្ខោននេះ បានទទួលជោគជ័យកាន់តែធំធេង នៅតំបន់កូសាំងស៊ីន ។ បន្ទាប់ពីនោះមកលោក ឆាគ្រួន ក៏នាំក្រុមរបស់គាត់តាមទូក ប៉ុកចាយ ដែលមានគ្រឿងប្រដាប់ដំឡើងឆាក និងសម្ភារតុបតែងលំអផ្សេងៗ គឺឆាកចល័ត ដែលដំឡើងលើគោកក៏បាន ឫដំឡើងលើទូកក៏បាន ហើយនាំក្រុមសិល្បៈនេះមកសម្ដែងនៅរាជធានីភ្នំពេញ និងខេត្តឯទៀតជាលើកទី២ ។ លើកនេះល្ខោន លោក ឆាគ្រួន បានទទួលជោគជ័យយ៉ាងធំធេង ក្នុងការប្រកួតប្រជែងជាមួយល្ខោន បា្រមោជ្ជទ័យ និងល្ខោនមហោរីនៅភ្នំពេញ និងតំបន់ដទៃទៀតនៅប្រទេសកម្ពុជា ពិសេសគឺខេត្តតាមមាត់ទន្លេ ។ ល្ខោនលោក ឆាគ្រួន នេះស្រូបយកទស្សនិកជនយ៉ាងច្រើនគគ្រឹកគគ្រេង ហើយបានធ្វើឲ្យល្ខោនប្រាមោជ្ជទ័យ និងល្ខោនមហោរីធ្លាក់ក្នុងវិបត្តិដ៏ធ្ងន់ធ្ងរបាត់បង់ប្រជាប្រិយភាព ហើយចំនួនទស្សនិកជនចេះតែថយចុះជាលំដាប់ ។ ដោយសារមធ្យោបាយសម្ដែងថ្មីរហ័សរហួន ស្វាហាប់ ការតុបតែងលំអឆាកសំលៀកបំពាក់ការលាបមុខ ឫគូរមុខដ៏ល្អ (កន្លែងខ្លះទទួលឥទ្ធិពលពីហ៊ីចិនដូចជាគូរមុខ) ទាំងល្បិចហោះហើរក៏ប៉ិនប្រសប់ ពិសេសសំនៀងរដឺន ទាំងសម្ដីនិយាយ ទាំងចម្រៀងរបស់ខ្មែរ បាសាក់ស្រទន់ពីរោះ ហើយពាក្យសម្ដី ប្រកបដោយអត្ថន័យ ខ្លឹមសារល្អ ព្រោះអ្នកសម្ដែងភាគច្រើនច្រើនជាអ្នកមានចំណេះជ្រៅជ្រះខាងអក្សរសិល្ប៍ និងសាសនាផង ធ្វើឲ្យទស្សនិកជននៅកម្ពុជាកណ្ដាលនេះជក់ចិត្តដិតអារម្មណ៍យ៉ាងខ្លាំង រហូតដល់គេនាំគ្នាហៅ ឫឲ្យឈ្មោះទម្រង់ល្ខោននេះថា ជា “ល្ខោនបាសាក់” ដោយយកទីកន្លែងនៃទម្រង់សិល្បៈនេះមកដាក់ឈ្មោះឲ្យទម្រង់ល្ខោននេះតែម្ដង ។
ប្រហែលជាចាប់ពីឆ្នាំ ១៩៣៧ នៅរាជធានីភ្នំពេញ គេឃើញមានក្រុម និងរោងល្ខោនបាសាក់ជាច្រើនដូចជា រោងល្ខោនមួយនៅផ្សារកាប់គោ ។ ខាងលិចរោងនេះមិនឆ្ងាយប៉ុន្មាន មានរោងមួយទៀតសង់អំពីឈើដែលគេនិយមឲ្យឈ្មោះថា រោងឈើ ។ ខាងលិចរោងទី២ មិនឆ្ងាយប៉ុន្មាន មានរោងល្ខោនបាសាក់មួយទៀតសង់អំពីថ្ម ដែលគេនិយមឲ្យឈ្មោះថា រោងស្ពានកូនកាត់ ឫរោងថ្ម “នៅកន្លែងវិមានឯករាជ្យសព្វថ្ងៃ” ដឹកនាំដោយអ្នកស្រីម្លិះឡា ។ រោងមួយទៀតនៅ ខាងលិច វាំងជ្រុងខាងត្បូង ដែលគេនិយមហៅថា រោងសយសង្វៀន ។ មួយទៀត រោងផ្សារសួនចាស់ ឫរោងល្ខោនក្លឹង្គ នៅចំមុខវត្តបទុមវតី ។ រោងផ្សារស៊ីឡឹបដែលដឹកនាំដោយអ្នកម្នាងម្នាក់នៃព្រះមហាក្សត្រ ស៊ីសុវត្ថិ មុនីវង្ស គឺអ្នកម្នាង ឃុនព្រះម៉ែនាងបុប្ផានរលក្ខណ៍ យិន តាត ។ រោងមួយទៀត នៅក្រុងតាខ្មៅ ខេត្តកណ្ដាល ។ ក្រោយពីនោះ មកទើបគេឃើញមានរោងដទៃទៀតជាច្រើនដូចជា រោងគីឡូលេខ ៦ ។ រោងទួលទំពូង នៅចែងខាងជើងវត្តទួលទំពូង សព្វថ្ងៃ រោងទួលគោក រោងបាក់ស្រេង និងអ្នកស្រី អ៊ុន វ៉ាង “នៅម្ដុំរោងភាពយន្តចេនឡា”សព្វថ្ងៃ ។ រោងផ្សារដេប៉ូ និងរោងដទៃទៀត សម្ដែងល្ខោនបាសាក់ជាប្រចាំ ។ ឯរោងភាពយន្តល្ខោន គឹម សឹង នៅខាងលិចផ្សារកណ្ដាល និងរោង គឹម ភុង នៅខាងត្បូងឈាងខាងលិចផ្សារថ្មីក៏មានសម្ដែងល្ខោនបាសាក់ម្ដងម្កាលដែរ ។
ម្យ៉ាងទៀតខ្ញុំបាទក៏សុំជម្រាបផងដែរថា ក្រោយពីសាកលវិទ្យាល័យភូមិន្ទវិចិត្រសិល្បៈត្រូវបានបង្កើតឡើងឆ្នាំ ១៩៦៥ ទម្រង់ល្ខោនបាសាក់ក៏ដូចជាទម្រង់សិល្បៈឯទៀតជាច្រើនដែរត្រូវបានសាកលវិទ្យាល័យ ចាត់ឲ្យមានក្រុមចុះធ្វើការសិក្សាស្រាវជ្រាវរៀនសូត្រពីលោកគ្រូ អ្នកគ្រូ សិល្បករអ្នកជំនាញធំៗដូចជា លោកតា សាំង សារុន អ្នកស្រី ចេច ម៉ាច លោកគ្រូ ពៅ លោកគ្រូ ណន លោកគ្រូ សាមិត ជាដើម ។ល។ មិនត្រឹមតែប៉ុណ្ណោះទេ សាកលវិទ្យាល័យបានអញ្ជើញ លោកគ្រូទកខ្មៅ ដែលមានទេពកោសល្យអាចសម្ដែងជាតួឯក ជាតួយក្ស ឫជាត្លុកក៏បានមកបង្រៀន ជាគ្រូប្រចាំនៅមហាវិទ្យាល័យសិល្បៈនាដ្យសាស្ត្រថែមទៀតផង ៕
ជួនកាលវាត្រូវបានកំណត់ចំពោះការងារឈូសឆាយ និងការបង្រួបបង្រួម ដូចជានៅប្រាសាទមេបុណ្យខាងកើត (១៩៣៧-១៩៣៩)ប្រាសាទ ភ្នំក្រោមជួសជុលឆ្នាំ (១៩៣៨) ឬភ្នំបូកក៏ជួសជិលក្នុងឆ្នាំនោះដែរ។ តួប្រាសាទតម្រូវមានការផ្គុំឡើងវិញមួយផ្នែកដែរ ដូចនៅនាគព័ន្ធ ចន្លោះឆ្នាំ១៩៣៨-១៩៣៩ ព្រះខ័ន បាយ័ន និងទ្វារខាងជើងអង្គរធំ (១៩៣៩-១៩៤៦)ជាដើម។ វាក៏អាចជាត្រូវ “អ្នកអន្តរាគមន៍” បន្ថែមទៀត ហើយបន្ទាប់មកទាក់ទងនឹងការបាក់តួមួយផ្នែកនៃបូជនីយដ្ឋាន (ព្រះពន្លាច្រកចូលព្រះប៉ាលីឡាយក្នុងឆ្នាំ ១៩៣៧-១៩៣៨។ ប្រាសាទសំខាន់នៃពីរ៉ាមីតបាគងនៅឆ្នាំ ១៩៣៦-១៩៤៤) ឬប៉ះពាល់ដល់ទីសក្ការៈទាំងមូលដូចជានៅបន្ទាយសំរែ។ ដូចជានៅចន្លោះឆ្នាំ១៩៣៦-១៩៤៦និងមេបុណ្យខាងលិច (១៩៤៣-១៩៤៤)។ ការអនុវត្តវិជ្ជាជីវៈយ៉ាងទូលំទូលាយនេះបានអនុញ្ញាតឱ្យគាត់ចូលរួមក្នុងការឆ្លុះបញ្ចាំងពីវិធីសាស្រ្តលើដំណើរការស្តារឡើងវិញ និងជាពិសេសលើការបន្សាំនៃបច្ចេកទេស anastylosis ទៅនឹងបូជនីយដ្ឋានខ្មែរ ( Cahiers de l’EFEO ,១៩៤១)។ លោក ក្លែក៏អាចបោះពុម្ពអក្សរសិល្ប៍ស្ថាបត្យកម្មជាច្រើន (ភ្នំក្រោម នាគព័ន្ធ ព្រះប៉ាលីឡាយ) និងសរសេរបន្ទាប់ពី Henri Parmentier និង Henri Marchal ដែលជាមគ្គុទ្ទេសក៍ថ្មីរបស់អង្គរ។ ក្រោយមកទៀតដែលពេញលេញបំផុតត្រូវបានបោះពុម្ពនៅឆ្នាំ ១៩៤៤ នៅក្នុងទីក្រុងព្រៃនគរដោយអ្នកលក់សៀវភៅ-បោះពុម្ពផ្សាយដោយលោក អាល់ប៊ឺត ប៉ូតៃ( Albert Portail )ហើយបានទទួលការចេញផ្សាយជាផ្លូវការ។
លុះដល់នៅឆ្នាំ ១៩៤៧ បន្ទាប់ពីការបន្តការចាកចេញរបស់លោកក្លែនៅប្រទេសបារាំងវិញក៏សម្រេចចិត្តជាថ្មីមកវិលត្រឡប់មកប្រទេសកម្ពុជាវិញទេ ព្រោះលោកទៅតាំងទីលំនៅជាអចិន្ត្រៃយ៍នៅ La Rochelle ជាកន្លែងដែលគាត់បានចូលរួមក្នុងការកសាងទីក្រុងឡើងវិញ។ សូមបញ្ជាក់ថាបន្ទាប់ពីការណែនាំរបស់លោក ហេនរី ម៉ាឆែល( Henri Marchal )លើមូលដ្ឋានថែរក្សាជាវិធីសាស្រ្តនៃការស្ដារឡើងវិញនូវបូជនីយដ្ឋានខ្មែរ លោក Maurice Glaize បានទទួលជោគជ័យក្នុងការកែសម្រួលការប្រើប្រាស់របស់វាតាមរបៀបដែលបានបញ្ចប់ការសិក្សាតាមមធ្យោបាយដែលមាន តម្លៃ និង “រោគវិទ្យា” នៃអគារនីមួយៗ។ លើសពីនេះ ការងារជួសជុលរបស់គាត់ជារឿយៗបានផ្តល់ការយល់ដឹងកាន់តែច្បាស់អំពីកាលប្បវត្តិ (បាគង) ឬតួនាទីតំណាងស្ថាបត្យកម្មក្នុងអរិយធម៌ខ្មែរ (នាគព័ន្ធ មេបុណ្យខាងលិច)។ នៅលើទឹកដីអច្ឆរិយៈគឺលោក ក្លែបានការស្ដារឡើងវិញបានជួយដល់ការស្រាវជ្រាវស្ថាបត្យកម្ម ហើយបានក្លាយជាគន្លឹះដ៏សំខាន់មួយសម្រាប់អន្តរាគមន៍របស់សាលានានានៅក្នុងប្រទេសម្ពុជា៕
សូមបញ្ជាក់ថាសៀវភៅលោក ក្លែ ត្រូវបានបោះពុម្ពជាលើកដំបូងក្នុងឆ្នាំ ១៩៤៤ នៅប្រទេសវៀតណាម ហើយបានបោះពុម្ពឡើងវិញបីដងទៀត រួមទាំងនៅទីក្រុងប៉ារីស ហើយបានក្លាយជាឯកសារយោងសកលសម្រាប់អ្នកនិយាយភាសាបារាំង ដូច្នេះហើយ សៀវភៅណែនាំនេះត្រូវបានគេស្គាល់ថាជា ឡឺ ហ្កាហ្សីស ។ លោកបែណាត កូហេន( Bernard Cohen) ស្ថាបនិក Angkor Database នៅខេត្តសៀមរាប អះអាងថា កំណែទម្រង់ដើមជាភាសាបារាំង គឺជាឯកសារដ៏សំខាន់បំផុតមួយ ដែលសក្តិសមសម្រាប់ធ្វើការវិភាគលើប្រាសាទនានាក្នុងប្រទេសកម្ពុជា។លោកកូហេនលើកឡើងថា “យើងមានច្បាប់ចម្លងនៃការបោះពុម្ពដើមឆ្នាំ ១៩៤៤ ដែលខ្ញុំចង់ធ្វើឌីជីថលក្នុងពេលឆាប់ៗនេះ” ។ “សារៈសំខាន់នៃសៀវភៅរបស់លោកក្លែ បោះពុម្ពចំនួនបួនជាភាសាបារាំងពីឆ្នាំ ១៩៤៤ ដល់ឆ្នាំ១៩៩៣ គឺថាអ្នកនិពន្ធមានវិធីសាស្រ្តប្រលោមលោកនិងអស្ចារ្យចំពោះស្ថាបត្យកម្មនិងសិល្បៈខ្មែរ។
ស្នាដៃរបស់គាត់ត្រូវបានកោតសរសើរដោយអ្នកស្រាវជ្រាវខ្មែរវិទ្យាធំៗដូចបុរាណវិទ្យា៤រូបគឺ George Coedes, Henri Parmentier, Henri Marchal និង Jean Boisselier។ ជាប្រវត្តិសាស្ត្រ វាពិតជាការប៉ុនប៉ងលើកដំបូងដើម្បី ‘ពេញនិយម’ ការស្រាវជ្រាវសិក្សាក្នុងវិធីសង្ខេបនិងទាក់ទាញ។ នៅក្នុងបុព្វកថានៃការបោះពុម្ពលើកទីមួយ លោកហ្សក សឺដេស( Georges Cœdes) ដែលបន្ទាប់មកជានាយកនៃ École Française d’Extrême-Orient បានសរសេរថា “ការណែនាំរបស់លោកក្លែដែលច្រើនជាងមួយភាគបួនត្រូវបានឧទ្ទិសដល់គំនិតជាមូលដ្ឋានទាក់ទងនឹងប្រវត្តិសាស្ត្រនៃប្រទេស។ សាសនា អត្ថន័យ និងការវិវត្តន៍នៃបូជនីយដ្ឋាន ស្ថាបត្យកម្ម និងការតុបតែងរបស់ពួកគេ ចម្លាក់ និងចុងក្រោយចំពោះការងាររបស់អង្គការអភិរក្សអង្គរ បានផ្តល់គំនិតផ្តួចផ្តើមដល់អង្គរថា រហូតមកដល់បច្ចុប្បន្នគឺមានការខ្វះខាត។
ក្រោយមកទៀត ឆ្ពោះទៅឆ្នាំ ១៩៥៥ ភាពអាចរកបាននៃបច្ចេកទេស និងសម្ភារៈទំនើបបានធ្វើឱ្យប្រសើរឡើងនូវប្រសិទ្ធភាពនៃការិយាល័យអភិរក្សអង្គរ ដែលបន្ទាប់មកបានពង្រីកពីសិក្ខាសាលាសាមញ្ញទៅជាការិយាល័យស្រាវជ្រាវដែលមានវិស្វករ និងអ្នកបច្ចេកទេស។ សៀវភៅនេះបង្ហាញពីរបៀបដែលអ្នកអភិរក្សដោយលោកក្លែ តែធ្វើសង្គ្រាមជាមួយកងទ័ពកាន់កាប់របស់ជប៉ុននៅអង្គរក្នុងកំឡុងសង្គ្រាមលោកលើកទី ២។ ក្នុងអំឡុងពេលសង្រ្គាម លោកក្លែក៏បានអមដំណើរស្តេច នរោត្តម សីហនុ ក្នុងការទស្សនាកន្លែងជួសជុលអង្គរ ហើយព្រះមហាក្សត្រត្រូវបានផ្តល់អាល់ប៊ុមរូបថតរួមទាំង មុន និងក្រោយការបាញ់ប្រហារ៕
អំពីអាម៉ាហ្សាឌៀ អេឌូខេសិន
ជាអង្គភាពព័ត៌មានសេដ្ឋកិច្ចដែលមានក្រមសីលធម៌ វិជ្ជាជីវៈ។ គ្រប់ព័ត៌មានប្រកបដោយគុណភាព គុណតម្លៃ និងអាចទុកចិត្ត។