1-មុនដំបូងគេសម្លាប់ឪពុកខ្ញុំ
សៀវភៅជាភាសាបារាំងត្រូវបោះពុម្ពក្នុងឆ្នាំ ២០០០ គឺជាសៀវភៅជីវប្រវត្តិដ៏សោកសៅរបស់ជនជាតិខ្មែរគឺការរៀបរាប់របស់អ្នកនិពន្ធ អ៊ឹង លឿង ដែលប្រាប់យើងពីដំណើរដំណើរជីវិតឆ្លងកាត់របបប្រល័យពូជសាសន៍រឿងរបស់នាង។ វណ្ណកម្មចេញតាមរយៈក្រសែភ្នែករបស់ក្មេងស្រីអាយុ ៥ ឆ្នាំជាបទពិសោធន៍ពិត។ កុមាររងគ្រោះទាំងអស់នៃសោកនាដកម្មនៃរបបប្រល័យពូជសាសន៍ដែលប្រព្រឹត្តដោយខ្មែរក្រហម។ ក្មេងស្រីតូចម្នាក់ក្នុងរបបខ្មែរក្រហម បង្ខំចិត្តចាកចេញពីផ្ទះនៅភ្នំពេញជាមួយគ្រួសារនៅខែមេសា ឆ្នាំ១៩៧៥ តាមបញ្ជារបស់ទាហានប៉ុលពត ឱ្យជម្លៀសចេញពីរាជធានីភ្នំពេញ កុមារី និងគ្រួសាររបស់នាងបានរកឃើញថា ខ្លួនពួកគេត្រូវបង្ខំចិត្តបោះបង់ចោលនូវទំនិញទាំងអស់របស់ពួកគេទៅ ចូលរួមក្នុងជំរុំការងារ។ នាងបានក្លាយជាទាហានកុមារ ហើយបានបាត់បង់គ្រួសារភាគច្រើនទៅនឹងភាពឆ្កួតលីលារបស់អង្គការ (បក្សកុម្មុយនិស្តកម្ពុជា)។ សៀវភៅនេះត្រូវបានកែសម្រួលទៅជាខ្សែភាពយន្តដោយតារាភាពយន្តអាមេរិកដ៏ល្បី នាង អេនលីណាជូលី
( Angelina Jolie )។
2-វិបផតថល
លោក ហ្វ្រង់ ស័រ ប៊ីហ្សូត(François Bizot )គឺជាសមាជិកបុរាណវត្ថុវិទូនៃសាលាបារាំងចុងបូព៌ា ប្រាប់យើងពីដំណើររឿងពីរក្នុងជីវិតរបស់គាត់ ដែលបានកើតឡើងចំពោះគាត់ក្នុងប្រទេសកម្ពុជា ក្នុងរបបប្រល័យពូជសាសន៍ដែលប្រព្រឹត្តដោយខ្មែរក្រហម។ អ្នកទទួលខុសត្រូវលើការសិក្សាអំពីប្រភពដើម និងការប្រែប្រួលនៃភាសាខ្មែរ និងលើការវិភាគអំពី សាសនា និងវប្បធម៌នៅទីកន្លែងផ្សេងៗគ្នានៃក្រុមប្រជាសាស្រ្តក្នុងប្រទេសកម្ពុជា ត្រូវបានខ្មែរក្រហមចាប់ដាក់គុកជាលើកដំបូងក្នុងឆ្នាំ ១៩៧១។ ពួកគេបានឃុំឃាំងគាត់រយៈពេល ៣ ខែនៅក្នុងជំរុំតស៊ូដែលជារៀងរាល់ថ្ងៃគាត់ត្រូវបានសួរចម្លើយដោយពេជ្ឈឃាតដ៏អស្ចារ្យបំផុតនៃសតវត្សទី២០។នាពេលអនាគតដែលទទួលខុសត្រូវចំពោះការស្លាប់រាប់ម៉ឺននាក់ ក្រោមការដឹកនាំរបស់មេពេជ្ឍឃាត ឈ្មោះ កាំង ហ្គេចអ៊ាវ ហៅ «ឌុច» ។ បន្ទាប់មក លោក ហ្វ្រង់ ស័រ ប៊ីហ្សូត រៀបរាប់ពីការចាប់យកពីទីក្រុងភ្នំពេញដោយខ្មែរក្រហមក្នុងឆ្នាំ 1975 និងថ្ងៃចុងក្រោយនៃវត្តមានរបស់ជនបរ ទេសនៅក្នុងទីក្រុងដែលប្រមូលផ្តុំនៅក្នុងបរិវេណស្ថានទូតបារាំង។ និយាយខ្មែរបានល្អឥតខ្ចោះ គាត់ត្រូវបានខ្មែរក្រហមតែងតាំងជាអ្នកបកប្រែគណៈកម្មាធិការសន្តិសុខយោធាក្រុងទទួលបន្ទុកជនបរទេសដល់អាជ្ញាធរបារាំង ហើយដូច្នេះបានក្លាយជាសាក្សីឯកសិទ្ធិនៃសោកនាដកម្មដ៏ធំនេះដែលកំពុងលងនៅមាត់ទ្វារស្ថានទូតបារាំង (The Gate)។
- ផ្លូវព្រះរាជា
រឿង«ផ្លូវព្រះរាជា La route royale» គឺជាវណ្ណាកម្មប្រលោមលោករបស់អាន់ដ្រេ ម៉ាល់រ៉ូ( André Malraux) ដែលត្រូវបានបោះពុម្ពក្នុងឆ្នាំ ១៩៣០ ដែលបានទទួលរង្វាន់ Interalliéដំបូងគេក្នុងប្រវត្តិសាស្ត្រក្នុងឆ្នាំដដែល។ អ្នកនិពន្ធជនជាតិបារាំងនេះគឺអ្នកផ្សងព្រេងក្នុងសម័យនយោបាយតានតឹង។ ស្នាដៃរបស់លោកបានចាត់ចូលទៅក្នុងប្រលោមលោក ក្នុងដំណើរផ្សងព្រេងនៅតំបន់ឥណ្ឌូចិន។ លោកត្រូវបានចាប់ដាក់គុកក្នុងចន្លោះឆ្នាំ ១៩២៣-១៩២៤ ពីបទលួច និងលាក់វត្ថុបុរាណខ្មែរដ៏ពិសិដ្ឋនៅតំបន់អង្គរ។ រឿង«ផ្លូវព្រះរាជា»គឺជារឿងរបស់អ្នកផ្សងព្រេងពីរនាក់ គឺកុមារក្លូដើស វាំងសង់( Claude Vannec) ជាជនជាតិប្រូតូន( Breton)ដែលជាក្មេងពោរពេញដោយភាពក្លៀវក្លា និងប៉េកេន(Perken)ជាបុរសវ័យចំណាស់ម្នាក់នៃជនជាតិដង់( Dane) មកពីប្រទេសអាឡឺម៉ង់ ជាមួយនឹងបទពិសោធន៍ដ៏អស្ចារ្យ ដែលបានធ្វើដំណើរទៅកាន់ព្រៃ តាមបណ្តោយផ្លូវលំចាស់ៗ។ បំណងទី១គឺ សង្ឃឹមថា នឹងរកឃើញនិងលក់បន្តនូវចម្លាក់ចម្លាក់ដែលមានតម្លៃមិនអាចកាត់ថ្លៃបានដែលតុបតែងប្រាសាទតាមផ្លូវរាជវង្សខ្មែរបុរាណ និងបំណងទី២ គឺស្វែងរកមិត្តដែលបាត់ខ្លួន។ ពួកគេនឹងព្យាយាមរស់រានមានជីវិតនៅក្នុងព្រៃជាកន្លែងដែលកុលសម្ព័ន្ធម៉ូយ ( Moi) ដែលកាន់កាប់នៅទីនោះ។ ប្រលោមលោក«ផ្លូវព្រះរាជា»ជាប្រលោមលោកដ៏អស្ចារ្យ! លោកគឺជាកវីរៀបរាប់ដ៏វែងអំពីប្រទេសកម្ពុជា ការធ្វើសមាធិអំពីស្ថានភាពមនុស្ស និងប្រលោមលោកផ្សងព្រេងដ៏អស្ចារ្យ។
៤-១០០សំណួរអំពីប្រទេសកម្ពុជា
នេះជាសៀវភៅដ៏សំខាន់មួយដែលត្រូវអានមុនពេលភ្ញៀវធ្វើដំណើរមកប្រទេសកម្ពុជាក៏ដូចជាពេលត្រឡប់មកវិញដែរ ដោយបំពេញបន្ថែមនូវមគ្គុទ្ទេសក៍ទេសចរណ៍។ អ្នកកាសែតជនជាតិបារាំងពីរនាក់គឺលោកហ្វេដេរីក អាម៉ាត( Frédéric Amat) និងហ្សេរ៉ូ ម៉ូរីនញ៉ែ( Jérôme Morinière) ដែលយកដៃញាត់សៀវភៅក្នុងកាបូប និងភ្នែករបស់ពួកគេនៅលើទឹកដីនេះ ផ្តល់យោបល់ថា អ្នកមកដល់ប្រទេសនេះដោយមិនដឹងខ្លួន ឬទុកឱ្យមានព័ត៌មានល្អជាង។ ដើម្បីធ្វើដូច្នេះ អ្នកកាសែតទាំងពីរបានសួរអ្នកជំនាញកម្ពុជា (ប្រវត្តិវិទូ អ្នកនរវិទ្យា អ្នករៀបចំទីក្រុង អ្នកសេដ្ឋកិច្ច។ល។) សំណួរទាំងនេះអ្នកក៏អាចសួរខ្លួនឯងផងដែរ។ តាមរយៈសំណួរទាំង១០០ នេះ អ្នកនឹងរកឃើញយ៉ាងស៊ីជម្រៅអំពីវប្បធម៌ ប្រវត្តិសាស្ត្រ និងជីវិតប្រចាំថ្ងៃដ៏ស្មុគស្មាញ ប៉ុន្តែគួរឱ្យចាប់អារម្មណ៍បំផុតរបស់ប្រជាជនកម្ពុជា ដែលមិនត្រូវបានកំណត់ត្រឹមតែប្រាសាទអង្គរ ដូចដែលយើងបានឃើញផ្ទាល់
ផ្នែកនោះទេ។
៥-កម្ពុជា
អ្នកនិពន្ធសៀវភៅដ៏ឆ្នើមនិយាយអំពីជំងឺប៉េស្ត និងជំងឺអាសន្នរោគដែលគាត់បានរៀបរាប់ពីជីវិតដ៏គួរឱ្យចាប់អារម្មណ៍របស់វេជ្ជបណ្ឌិត អាឡិចសាន់ដ្រា យើស៊ីន នៅឥណ្ឌូចិន ផ្តល់ឱ្យយើងនូវដំណើរកម្សាន្តតាមប្រធានបទឆ្លងកាត់ប្រទេសកម្ពុជា ដែលភាពភ័យខ្លាចលាយឡំជាមួយភាពអស្ចារ្យ។ រឿងនេះបានបង្ហាញពីដំណើរកម្សាន្តតាមដងទន្លេមេគង្គដែលបានធ្វើឡើងក្នុងអំឡុងការកាត់ទោសមេដឹកនាំខ្មែរក្រហមនៅភ្នំពេញក្នុងឆ្នាំ ២០០៩ និងការបះបោររបស់ពួកអាវក្រហមនៅក្នុងប្រទេសថៃក្នុងឆ្នាំ២០១០។ អ្នកនិពន្ធប៉ាទ្រីក ឌើវិល( Patrick Deville )ទស្សនាទេសភាពទៅតាមដងទន្លេដ៏ស្រស់ស្អាត ហើយចំណាយពេលវេលាដើម្បីព្យាយាមតាក់តែងពីរឿងនេះ។ ប្រហែលជានាំទៅដល់បដិវត្តន៍ខ្មែរក្រហម និងភាពព្រៃផ្សៃដែលបង្កឡើងដោយ “ឃាតកម្មដ៏សាហាវ” នេះធ្វើឡើងដោយនិស្សិតឧត្តមគតិវ័យក្មេង រួមទាំង ប៉ុល ពត និង ឌុច ដែលនៅទីក្រុងប៉ារីស បានសិក្សា និងរៀនដោយបេះដូងនូវកំណាព្យរបស់រីមប៊ូត(Rimbaud)និងអាលហ្វ្រេដ( Alfred)ក៏ដូចជាកំណាព្យវិនី( Vigny) ។
៦-ការរារាំងប្រឆាំងនឹងប៉ាស៊ីហ្វិក
ប្រលោមលោករឿងព្រេងនិទានរបស់លោក ម៉ាហ្គើរីត ឌូរ៉ា( Marguerite Duras) ក្នុងផ្ទៃរឿងទាំងមូលបង្ហាញភាពស្និទ្ធស្នាល និងការប្តេជ្ញាចិត្ត ធ្វើអោយយុវវ័យរបស់នាងបានចំណាយពេលនៅក្នុងប្រ ទេសកម្ពុជា ជាមួយនឹងម្តាយជាអតីតគ្រូបង្រៀន ដែលជឿលើសុបិននៃអាណានិគម។ ម្តាយបានជួយសង្គ្រោះនិងធ្វើការនៅក្នុងរោងកុនជាអ្នកលេងព្យ៉ាណូអស់រយៈពេល ១៥ ឆ្នាំដើម្បីទទួលបានសម្ប ទាននេះ ដែលទីបំផុតបង្ហាញថាមិនអាចដាំដុះបាន(មិនរុងរឿង)។ សៀវភៅនេះក៏ជាការចោទប្រកាន់ប្រឆាំងនឹងការកេងប្រវ័ញ្ចជនជាតិដើមដោយរដ្ឋបាលចក្រពត្តិនិយម។ នៅឆ្នាំ១៩៥៨រឿងនេះត្រូវបានគេផលិតជាភាពយន្ត ហើយបន្តមកទៀតនៅឆ្នាំ២០០៨ទើបលោក ប៉ាន់ រិទ្ធី បានផលិតជាភាពយន្តដែលអំពីនាងអីសាបែលហូប៉េត(Isabelle Hupert)ជាតួអង្គម្តាយមានការខកចិត្តយ៉ាងខ្លាំង៕
ការសម្ភោធសៀវភៅ “ស” កាលពីរសៀលថ្ងៃព្រហស្បតិ៍ ទី៨ ខែសីហា ឆ្នាំ២០២៤ បានធ្វើឡើងនៅអគារសេរីភាព ដោយមានភ្ញៀវអញ្ជើញចូលរួមប្រមាណ៣០០នាក់ មកពីតំណាងក្រសួង ស្ថាប័ន អង្គការ វិស័យឯកជន សមាគមសារព័ត៌មាន អ្នកសារព័ត៌មានអាជីព អ្នកសារព័ត៌មានអនឡាញ អ្នកប្រើប្រាស់បណ្តាញសង្គម និស្សិត និងមហាជនទូទៅ។
សៀវភៅ “ស”ស្តីពី មូលដ្ឋានគ្រឹះក្រមសីលធម៌វិជ្ជាជីវៈ សម្រាប់អ្នកសារព័ត៌មាន អ្នកផលិតមាតិកា អ្នកប្រើប្រាស់បណ្តាញសង្គម និងអ្នកប្រើប្រាស់អ៊ីនធឺណិត មានកម្រាស់១៥២ទំព័រ ត្រូវបានរៀបចំដោយ ស.ស.ស.ក ដោយប្រើប្រាស់ពេលវេលា១ឆ្នាំ ក្នុងការសិក្សាស្រាវជ្រាវ និងចងក្រងឯកសារដ៏មានតម្លៃជាប្រវត្តិសាស្ត្រនេះ ប្រកបដោយការគិតគូរ និងការយកចិត្តទុកដាក់ ដើម្បីឆ្លើយតបនឹងតម្រូវការរបស់សង្គម ក្នុងបរិបទព័ត៌មានឌីជីថល។
ខ្លឹមសារសៀវភៅ ស មានលក្ខណៈទូលំទូលាយ និងគ្រប់ដណ្តប់លើទិដ្ឋភាពវិជ្ជាជីវៈ ក្រមសីលធម៌ ច្បាប់ និងសុជីវធម៌ ហើយក៏ទទួលបានការកោតសរសើរ និងវាយតម្លៃខ្ពស់លើគុណភាពខ្លឹមសារផងដែរ។
សម្តេចវិបុលសេនាភក្តី សាយ ឈុំ បានផ្តល់មូលវិចារចំពោះ សៀវភៅ “ស”ថា “ពិតជាឯកសារមានសារៈសំខាន់ណាស់ ក្នុងការរួមចំណែកផ្សព្វផ្សាយ និងចែករំលែកចំណេះដឹងពាក់ព័ន្ធនឹងច្បាប់ ក្រមសីលធម៌វិជ្ជាជីវៈសម្រាប់អ្នកសារព័ត៌មាន និងអ្នកប្រើប្រាស់បណ្តាញសង្គមនានា នៅក្នុងព្រះរាជាណាចក្រកម្ពុជានាពេលបច្ចុប្បន្ន ដើម្បីធ្វើជាមូលដ្ឋានក្នុងការអនុវត្តប្រកបដោយភាពច្បាស់លាស់ និងការទទួលខុសត្រូវ”។
ជាមួយគ្នានេះ លោកជិន ម៉ាលីន រដ្ឋលេខាធិការប្រចាំការ ក្រសួងយុត្តិធម៌ ដែលបានអញ្ជើញចូលរួមជាភ្ញៀវកិត្តិយសក្នុងពិធីសម្ពោធ សៀវភៅ “ស”បានមានប្រសាសន៍ ដោយការកោតសរសើរ និងវាយតម្លៃខ្ពស់ប្រកប ដោយអត្ថន័យថា ខ្លឹមសារនៃសៀវភៅ “ស” បានបង្ហាញឱ្យឃើញនូវទិដ្ឋភាព៣ដូចជា ទី១. នយោបាយ។
ទី២.បច្ចេកទេស និងវិជ្ជាជីវៈ និងទី៣. ច្បាប់ស្តីពីសិទ្ធិមនុស្ស ហើយអ្វីដែលឯកឧត្តមចាប់រម្មណ៍ខ្លាំង គឺជំពូកទី១៥ ដែលរៀបរាប់អំពីអ្នកសារព័ត៌មាន និងអ្នកនាំពាក្យ ដែលសៀវភៅលើកបញ្ជាក់ ពីលក្ខណៈរបស់អ្នកនាំពាក្យ ខណៈដែលឯកឧត្តម ក៏កំពុងបំពេញការងារជាអ្នកនាំពាក្យនេះផងដែរ។
លោកបានបញ្ជាក់ថា “ការចងក្រងសៀវភៅនេះ មានលក្ខណៈល្អប្រសើរ និងគ្រប់ជ្រុងជ្រោយដែលផ្តល់ប្រយោជន៍ជាចំណេះដឹង មិនត្រឹមតែដល់អ្នកសារព័ត៌មានប៉ុណ្ណោះទេ ប៉ុន្តែសម្រាប់គ្រប់តួអង្គទាំងអស់ក្នុងសង្គម និងសាធារណជនទូទៅផងដែរ”។
លើសពីនេះ លោកហ៊ុយ វណ្ណៈ ដែលដឹកនាំផ្ទាល់ក្នុងការរៀបចំឯកសារដ៏កម្រនេះបានថ្លែងថា សៀវភៅ “ស” កើតឡើងបាន មិនមែនដោយការស្រមើស្រមៃ និងធ្វើឱ្យតែបាននោះទេ ប៉ុន្តែសៀវភៅនេះកើតឡើងពីការចូលរួម និងប្រឹងប្រែងរួមរបស់ថ្នាក់ដឹកនាំ និងសមាជិក សមាជិកា សហភាពសហព័ន្ធអ្នកសារព័ត៌មានកម្ពុជា ហើយលើសពីនេះ គឺដើម្បីឆ្លើយតបសេចក្តីត្រូវការពិតរបស់សង្គម លើកិច្ចការព័ត៌មានក្នុងបរិបទឌីជីថល។
លោកបន្តថា បច្ចុប្បន្ន បច្ចេកវិទ្យាព័ត៌មាន បន្តរីកចម្រើនឥតឈប់ឈរ ដោយបានផ្តល់ឱកាស និងផ្តល់មធ្យោបាយឱ្យប្រជាពលរដ្ឋគ្រប់រូប ក្លាយជាតួអង្គដ៏សកម្ម ក្នុងកិច្ចការព័ត៌មាន និងសាធារណមតិ។ ពលរដ្ឋគ្រប់រូប ក្លាយជាអ្នកផ្តល់ព័ត៌មាន អ្នកទទួលព័ត៌មាន អ្នកចែករំលែកព័ត៌មាន ទស្សនៈ មតិ យោបល់ ដ៏សកម្មនិងចម្រុះ។ លោកហ៊ុយ វណ្ណៈបានបន្តថា “សារព័ត៌មានឌីជីថល អ្នកផលិតមាតិកា, MMO, និងបញ្ញាសិប្បនិម្មិតAI ក្លាយជាតួអង្គថ្មី និងសកម្ម ហើយមានមុខពីរជាប្រចាំ”។ លោកបន្ថែមថា“ដូច្នេះ គេត្រូវមើលកិច្ចការព័ត៌មានឱ្យលើសពីត្រឹមជាការងាររបស់អ្នកកាសែត”។
ប្រធានសហភាពសហព័ន្ធ អ្នកសារព័ត៌មានកម្ពុជា បានបន្តថា កម្ពុជាមានភាពចាំបាច់ណាស់ ក្នុងការគិតគូរដោយយកចិត្តទុកដាក់បំផុត អំពីស្ថានភាពសីលធម៌សង្គម សុជីវធម៌ សិទ្ធិមនុស្ស ដែលត្រូវមានភាពផ្សារភ្ជាប់ ជា មួយស្មារតីទទួលខុសត្រូវ ដើម្បីធានាថា សង្គមកម្ពុជា បន្តរីកចម្រើនទៅមុខ លើគ្រប់ទិដ្ឋភាពសេដ្ឋកិច្ចសង្គម ហើយធានាបាននូវលំហសេរីភាពសារព័ត៌មាន សិទ្ធិបញ្ចេញមតិ និងពង្រឹងបានបាននូវការឯកភាពខ្ពស់ខាងទស្សនៈ មានភាពសុខដុមរមនា និងវិបុលភាពសង្គម ដែលជាខឿនសាមគ្គីជាតិដ៏រឹងមាំនិងយូរអង្វែង។
លោកហ៊ុយ វណ្ណៈ សង្កត់បញ្ជាក់ថា ដើម្បីពង្រឹងសីលធម៌សង្គម សន្តិសុខព័ត៌មាន និងតម្លៃជាតិលើការងារព័ត៌មាននិងសាធារណមតិ កម្ពុជាត្រូវធ្វើកិច្ចការ៣ជាប្រចាំ៖ ទី១. ការអប់រំបណ្តុះបណ្តាលវិជ្ជាជីវៈ ទី២ ការពង្រឹងក្រមសីលធម៌វិជ្ជាជីវៈ និងទី៣. ត្រូវរៀបចំច្បាប់ស្តីពីរបបសារព័ត៌មាន ឱ្យមានខ្លឹមសារឆ្លើយតបបច្ចុប្បន្នភាព របស់សង្គមនិងសកល។
លោកបន្តថា “ក្នុងន័យនេះហើយ ការធ្វើវិសោធនកម្មច្បាប់ស្តីពីរបបសារព័ត៌មាន ឆ្នាំ១៩៩៥ នៅតែមានភាពចាំបាច់”។
ចាប់តាំងពីចុងខែមិថុនា ឆ្នាំ២០២៤ សៀវភៅ “ស” ត្រូវបានផ្តល់ជូនទៅស្ថាប័នព្រឹទ្ធសភា រដ្ឋសភា ក្រសួង ស្ថាប័ន នៃរាជរដ្ឋាភិបាលកម្ពុជា ស្ថាប័នឯករាជ្យដូចជា គ.ជ.ប អង្គភាពប្រឆាំងអំពើពុករលួយ គ្រឹះស្ថានឧត្តមសិក្សា សមាគមសារព័ត៌មានជាតិនិងអន្តរជាតិ អ្នកសារព័ត៌មាន និងបានចែកជូនដោយឥតគិតថ្លៃដល់ និស្សិត និងសាធារណជនទូទៅជាបន្តបន្ទាប់។
ការរៀបចំសម្ពោធសៀវភៅ “ស នៅចំថ្ងៃទី៨ ខែសីហា ឆ្នាំ២០២៤ ក៏ក្នុងគោលបំណងអបអរសាទរខួប៨ឆ្នាំ របស់សហភាពសហព័ន្ធអ្នកសារព័ត៌មានកម្ពុជា ផងដែរ។
លោកហ៊ុយ វណ្ណៈ ក្នុងនាមស្ថាបនិក ក៏មិនភ្លេចថ្លែងនូវការដឹងគុណដ៏ជ្រាលជ្រៅជូនចំពោះសម្តេចតេជោ ហ៊ុន សែន និងសម្តេចកិត្តិព្រឹទ្ធបណ្ឌិត រួមទាំងឥស្សរជនថ្នាក់ដឹកនាំសំខាន់ៗមួយចំនួនទៀត ដែលបានគាំទ្រចំពោះដំណើរការរបស់ ស.ស.ស.ក ចាប់តាំងពីថ្ងៃចាប់បដិសន្ធិមករហូតមកដល់បច្ចុប្បន្ន៕
ក្នុងការទទួលបន្ទុកថ្វាយរូបភាពអ្នកស្រីឌូលី ព្យាយាមផ្តិតរូបយ៉ាងច្រើននឹងគ្របដណ្តប់ ក្នុងចំណោមរឿងផ្សេងទៀត ការសាងសង់ពហុកីឡាដ្ឋានអូឡាំពិកក្នុងទីក្រុងភ្នំពេញ ទីតាំងនៃរណសិរ្សបាសាក់ ប៉ុន្តែក៏នឹងចំណាយពេលថតរូបប្រជាជនទាំងអស់នៃខេត្តនៃប្រទេសកម្ពុជាក្នុងអំឡុងពេលស្នាក់នៅទៀតផង។
ជាមួយកាម៉េរា ស និងខ្មៅ ជាមួយនឹងភាពតានតឹងដ៏ស្រស់ស្អាតរវាងភាពយន្តឯកសារ(ផ្ចិតផ្ចង់) និងការយល់ចិត្ត។ អ្វីដែលនៅសេសសល់គឺរូបថតរបស់គាត់ និងសៀវភៅដែលយើងអាចបោះផ្សាយជាមួយសារព័ត៌មាន Trans Photographic Press។
អ្នកស្រីឌូលីនគឺជាពលរដ្ឋចំណាកស្រុកបានធ្វើដំណើរមកកាន់ប្រទសកម្ពុជាដោយភ្ជាប់និស្ស័យ ជា មួយនឹងការក្រឡេកមើលរបស់នាងតែងតែដាស់តឿន ពេលថតបញ្ចេញស្នាមជ្រុងបបូរមាត់(បញ្ជា) របស់នាងឌូលីនដោយឆ្លងកាត់លំហ និងពេលវេលាជាមួយនឹងពន្លឺដ៏ភ្លឺចែងចាំង ប៉ុន្តែមិនមានអី្វចម្លែកពេកទេ ព្រោះគេមើលមកអ្នកស្រីចោទសួរវាដោយភាពច្របូកច្របល់ និងភាពក្រអឺតក្រទម… ដូចដែលបានបង្ហាញដោយការធ្វើដំណើរមកកាន់ប្រទេសកម្ពុជានេះ។
សូមបញ្ជាក់ថាអ្នកស្រី ឌូលីនមានអាកប្បកិរិយាដូចជាអ្នកថតរូបស្ម័គ្រចិត្តម្នាក់ ក្នុងន័យល្អបំផុតនៃពាក្យនេះ និងជាអ្នកជំនាញផងដែរ នៅពេលដែលនាងគេធ្វើតាមបញ្ជារបស់នាង។ អ្នកស្រីស្រឡាញ់អាជីពជាអ្នកថតរូបនឹងស្រឡាញ់ប្រទេសកម្ពុជា និងប្រជាជនដែលកំពុងធ្វើការផ្លាស់ការហេដ្ឋារចនាសម្ព័ន្ធជាតិក្នុងចន្លោះឆ្នាំ១៩៦៥។
ហើយនៅក្នុងទីក្រុងភ្នំពេញនៃទសវត្សរ៍ទី ៦០នេះអ្នកស្រី ឌូលីនគឺជាអ្នកផ្តិតយកទេសភាពនិងការសាងសង់ក្នុងវិស័យយ៉ាងច្រើន។ អ្វីដែលគួរឲ្យកត់សម្គាល់ជាងនេះទៅទៀត ដោយសារអាជីពនេះកម្រនឹងទទួលបានពីស្ត្រីណាស់។ការផ្តិតយករូបភាពអ្នកស្រីមានជំនឿថា ថ្ងៃនេះឬថ្ងៃស្អែកអាចផ្លាស់ប្តូរតែរូបភាពដែលបានថតហើយមិនអាចផ្លាស់ប្តូរតាមពេលវេលាបានឡើយ៕
«ខ្ញុំឯកភាពជាគោលការណ៍គាំទ្របេសកកម្មរបស់សមាគម(CEMEA)នេះ ដោយដំបូងអនុញ្ញាតឱ្យប្រើប្រាស់ការិយាល័យ ស.ស.ស.ក ដោយមិនគិតថ្លៃសម្រាប់ការបណ្តុះបណ្តាលតូចឬធំ» នេះបើតាមប្រសាសន៍ឯកឧត្តម ហ៊ុយ វណ្ណៈ រដ្ឋលេខាធិការទីស្តីការគណៈរដ្ឋមន្ត្រី និងជាប្រធានសហភាពសហព័ន្ធសារព័ត៌មានកម្ពុជា (ស.ស.ស.ក) ដែលបានបញ្ជាក់ពេលជំនួបពិភាក្សានារសៀលថ្ងៃពុធ ៧ សីហា នេះ។
ជាការពិតណាស់ ផែនការសកម្មភាពសំខាន់ៗខាងលើអាចប្រឈមកង្វះហិរញ្ញវត្ថុគាំទ្រ ប៉ុន្តែដោយមានការសហការគាំទ្រ ទាំងស្មារតី និងលទ្ធភាពពីសហភាពសហព័ន្ធសារព័ត៌មានកម្ពុជា ដំណើរការជំរុញបេសកកម្មរបស់សមាគមសហគ្រិនសារព័ត៌មានសេដ្ឋកិច្ចកម្ពុជាអាចទៅមុខបាន។ «គ្រប់យ៉ាងតែងមានការលំបាកនៅពេលចាប់ផ្តើម ប៉ុន្តែទោះជារូងភ្នំងងឹតប៉ុណ្ណា ក៏គង់តែមានពន្លឺបន្តិចបន្តួចដែរ» ប្រសាសន៍ឯកឧត្តម ហ៊ុយ វណ្ណៈ។
ទាក់ទិននឹងលទ្ធភាពរក្សាបាននូវនិរន្តរភាពស្ថាប័ន ឯកឧត្តម ហ៊ុយ វណ្ណៈ បានចែករំលែកបទបទពិសោធន៏របស់លោកថា «កម្មវិធីរាត្រីស្រមោលសមួយ» គួររួមគ្នារៀបចំដើម្បីកៀងគរថវិការពីសប្បុរសជន ក្នុងគោលបំណងប្រើប្រាស់សម្រាប់គោលដៅបេសកកម្មបណ្តុះបណ្តាលធនធានមនុស្សសរសេរព័ត៌មានសេដ្ឋកិច្ចនៅកម្ពុជា។ ភាគីទាំងពីរសង្ឃឹមថា នឹងសិក្សាគំនិតផ្តួចផ្តើមនេះ។
បើតាមលោក យិន លាងគង់ ប្រធានសហគ្រិនសារព័ត៌មានសេដ្ឋកិច្ចកម្ពុជា សមាគម CEMEA និងសមាគមសហព័ន្ធភា្នក់ងារសេវាកម្មពន្ធដារកម្ពុជា (CTAFA) កំពុងរៀបចំវគ្គបណ្តុះបណ្តាលអ្នកសារព័ត៌មានសេដ្ឋកិច្ច ជាង ១០០ នាក់ ដែលគ្រោងនឹងធ្វើនៅថ្ងៃទី ១៥ ខែសីហា ក្រោមការជ្រោមជ្រែងពីក្រសួងព័ត៌មាន។ តាមផែនការសកម្មភាពរបស់សមាគម CEMEA មានគម្រោងបណ្តុះបណ្តាលអ្នកសារព័ត៌សេដ្ឋកិច្ចចំនួន ៣ វគ្គ ចន្លោះពីខែ សីហា ដល់ខែ ធ្នូ ២០២៤ ហើយគ្រោងរៀបចំកម្មវិធីជជែកដេញដោល (Dialogue) ចំនួន ១២ ដងនៅក្នុងឆ្នាំ ២០២៥។ នេះបើតាមលោក សយ សុភា អនុប្រធានសមាគម CEMEA។
លោក អ៊ំ សារ៉ាវុធ ប្រធានសមាគម CTAFA បានមានប្រសាសន៍ថា លោករីករាយសហការបណ្តុះបណ្តាលអ្នកសារព័ត៌មានកម្ពុជា ឱ្យមានការយល់ដឹងស៊ីជម្រៅអំពីកាតព្វកិច្ចសម្រាប់អាជីវកម្ម។ លោកថ្លែងថា អ្នកសារព័ត៌មានគប្បីយល់និងសរសេរពន្យល់អំពីចំណេះដឹងហិរញ្ញវត្ថ និងពន្ធដារ។ លោកថ្លែងថា «ខ្ញុំយល់ថា ម្ចាស់អាជីវកម្ម នឹងមិនភ័យខ្លាចទៀតទេ នៅពេលដែលពួកគាត់យល់ពីច្បាប់ និងកាតព្វកិច្ច»។
ក្នុងក្របខណ្ឌវិស័យសារព័ត៌មានក្នុងពិភពលោក តំបន់ និយាយជារួម និងវិស័យសារព័ត៌នៅកម្ពុជានិយាយដោយឡែក បានឈានចូលក្នុងយុគថ្មីមួយដែលធ្លាក់គុណតម្លៃ និងមានឱនភាពខាងហិរញ្ញវត្ថុ។ លោក វណ្ណៈ បានមានប្រសាស៍ថា ស្ថាប័នរដ្ឋ និងឯកជនហាក់មានតម្រូវតិចតួចក្នុងការចំណាយប្រាក់ឱ្យសារព័ត៌មានផ្សាយ។ ប៉ុន្តែទោះជាយ៉ាងណា លោកមានសុទិដ្ឋិនិយមថា «ដរាបណាយើងខ្លាំង គេនឹងមករកយើង ជាធម្មតាគេមិនប្រើប្រាស់ស្ថាប័នដែលខ្សោយឡើយ»៕
នៅលើវិថីអក្សរសាស្ត្រនៃប្រទេសនេះ មានឈ្មោះដែលអ្នកស្រលាញ់អក្សរសិល្ប៍ណាមួយត្រូវតែកោតសរសើរ និងគោរព។ ថ្ងៃនេះភូមិអ្នកនិពន្ធ សូមជូនដំណើរមិត្តអ្នកអានទៅវប្បធម៌ និងអក្សរសិល្ប៍បារាំង តាមរយៈ អ្នកនិពន្ធជនជាតិបារាំង ល្បីៗមានចំនួន៥រូប ដូចជា លោក ហ្សង់ ដឺឡាហ្វង់តែន( Jean de La Fontaine) លោក វិចទ័យអ៊ុយហ្គោ( Victor Hugo) លោក អាឡិចសាន់ឌ័រ(Alexandre Dumas) ហ្សូលីស វែន( Jules Verne )និង លោក ហូណូរ៉េ ដឺ បាលហ្សាក( Honoré de Balzac)។
លោកហ្សង់ ដឺឡាហ្វង់តែន(១៦២១-១៦៩៥) គឺជាអ្នកនិពន្ធជនជាតិបារាំងដ៏ល្បីល្បាញបំផុតម្នាក់ ហើយត្រូវបានគេស្គាល់ថា ល្អបំផុតសម្រាប់ការងាររបស់គាត់
“ The Allegorical Poetry of La Fontaine “ ។ គាត់ជាកវី អ្នកនិពន្ធ និងជាអ្នកនិពន្ធរឿងល្ខោននៅសម័យសក្តិភូមិបារាំង ហើយស្នាដៃរបស់គាត់បានបន្សល់ទុកនូវឥទ្ធិពលយ៉ាងជ្រាលជ្រៅមិនត្រឹមតែលើអក្សរសិល្ប៍បារាំងប៉ុណ្ណោះទេ ថែមទាំងនៅជុំវិញពិភពលោកទៀតផង។ ស្នាដៃកំណាព្យ«និទានកថា » របស់ឡាហ្វង់តែន( La Fontaine) ត្រូវបានគេចាត់ទុកជាស្នាដៃអក្សរសិល្ប៍ពិភពលោកដែលមានតម្លៃអក្សរសាស្ត្រ និងទស្សនវិជ្ជាយ៉ាងជ្រាលជ្រៅ។ រឿងនិទានដែលប្រើសត្វ និងរូបរឿងព្រេងនិទានបានក្លាយទៅជាផ្នែកមួយដ៏សំខាន់នៃវប្បធម៌បារាំង ហើយមានឥទ្ធិពលយ៉ាងខ្លាំងលើវប្បធម៌ពិភពលោក។ លោក ហ្វង់តែន បានបង្កើតរឿងនិទានជាង២០០ ចំណងជើង ដែលរឿងនីមួយៗមានមេរៀនសីលធម៌ និងទស្សនវិជ្ជាយ៉ាងជ្រាលជ្រៅ ដែលឆ្លុះបញ្ចាំងពីការពិតសង្គមនៃពេលវេលារបស់គាត់។ លើសពីនេះលោកហ្វង់តែនក៏បានសរសេរកំណាព្យជាច្រើនទៀត ដែលភាគច្រើនចាត់ទុកថាជាស្នាដៃដ៏ល្អនៃអក្សរសិល្ប៍បារាំង ដែលជួយឱ្យគាត់ក្លាយជានិមិត្តសញ្ញាអក្សរសាស្ត្រដែលមិនអាចខ្វះបានរបស់ប្រទេសបារាំង និងពិភពលោក។
វិចទ័យអ៊ុយហ្គោ(១៨០២-១៨៨៥) គឺជាអ្នកនិពន្ធជនជាតិបារាំងដ៏អស្ចារ្យបំផុតម្នាក់ក្នុងប្រវត្តិសាស្ត្រអក្សរសាស្ត្រ។ គាត់គឺជាអ្នកនិពន្ធ កវី អ្នកនិពន្ធរឿង និងអ្នកនយោបាយដ៏មានឥទ្ធិពលម្នាក់នៅប្រទេសបារាំងក្នុងសតវត្សទី ១៩ ស្នាដៃរបស់អ៊ុយហ្គោ រួមទាំង ” Les Misérables ” និង ” Notre Dame de Paris ” បានផ្សារភ្ជាប់ជាមួយនឹងវប្បធម៌បារាំង និងមានឥទ្ធិពលយ៉ាងខ្លាំងជុំវិញពិភពលោក។ ប្រលោមលោករបស់លោក អ៊ុយហ្គោ ឡឺមេសេរ៉ាប( Les Misérables )មិនត្រឹមតែជាស្នាដៃអក្សរសាស្ត្រដ៏អស្ចារ្យប៉ុណ្ណោះទេ ថែមទាំងជាការងារដែលតស៊ូដើម្បីសិទ្ធិមនុស្ស និងយុត្តិធម៌សង្គមផងដែរ។ វាបានក្លាយជារូបតំណាងនៃវប្បធម៌ពិភពលោក ហើយត្រូវបានកែសម្រួលជាកំណែផ្សេងគ្នាជាច្រើនពីឆាកទៅអេក្រង់ធំ។
ជាមួយនឹងទេពកោសល្យដ៏អស្ចារ្យរបស់គាត់ក្នុងការវិភាគព្រលឹងមនុស្ស និងសង្គម វិចទ័យអ៊ុយហ្គោ បានបន្សល់ទុកនូវសញ្ញាណដែលមិនអាចលុបបាននៅក្នុងអក្សរសិល្ប៍បារាំង និងពិភពលោក។ គាត់ត្រូវបានគេអបអរសាទរមិនត្រឹមតែសម្រាប់ការសរសេរដ៏ឈ្លាសវៃរបស់គាត់ប៉ុណ្ណោះទេ ប៉ុន្តែស្នាដៃរបស់គាត់ក៏សម្រាប់ឥទ្ធិពលដ៏ធំធេងក្នុងការលើកកម្ពស់ការយល់ដឹងអំពីសីលធម៌ និងសិទ្ធិមនុស្សផងដែរ។
លោកអាឡិចសាន់ឌ័រ(១៨០២-១៨៧០)គឺជាអ្នកនិពន្ធ និងអ្នកនិពន្ធរឿងជនជាតិបារាំងដ៏ល្បីល្បាញម្នាក់។ គាត់ត្រូវបានគេស្គាល់សម្រាប់ស្នាដៃអក្សរសាស្ត្របុរាណដូចជា ” The Three Musketeers ” និង ” The Count of Monte Cristo ” ។ ស្នាដៃរបស់គាត់មិនត្រឹមតែល្បីល្បាញសម្រាប់ការកម្សាន្តរបស់ពួកគេប៉ុណ្ណោះទេ ថែមទាំងមានការវិភាគយ៉ាងស៊ីជម្រៅអំពីសេចក្តីថ្លៃថ្នូរ មិត្តភាព និងសង្គមបារាំងក្នុងសម័យគាត់។ ដូចជាឌូម៉ាស់ បានបង្កើតតួអង្គដ៏អស្ចារ្យ និងល្បីល្បាញដូចជា D’Artagnan និង Edmond Dantès ដែលបានក្លាយជានិមិត្តរូបនៅក្នុងអក្សរសិល្ប៍ពិភពលោក។ គាត់ត្រូវបានគេស្គាល់ផងដែរសម្រាប់ការនិទានរឿងវីរបុរសរបស់គាត់ និងជំនាញក្នុងការបង្កើតការកំណត់ដ៏រស់រវើក ដែលនាំមកនូវបទពិសោធន៍អានដ៏អស្ចារ្យដល់អ្នកអាន។ ស្នាដៃរបស់ អាឡិចសាន់ឌ័រមានឥទិ្ធពលយ៉ាងជ្រាលជ្រៅ និងក្លាយជាផ្នែកមួយដ៏សំខាន់នៃវប្បធម៌បារាំង និងពិភពលោក បង្កើតបានជាប្រវត្តិសាស្ត្រអក្សរសាស្ត្រដ៏អស្ចារ្យ។
ឈ្មោះពិតហៅថា ហ្សូលីស ហ្គារីល វែន( Jules Gabriel Verne )គឺជាអ្នកនិពន្ធជនជាតិបារាំងដ៏ល្បីល្បាញ ដែលត្រូវបានគេស្គាល់ថា ជាអ្នកត្រួសត្រាយផ្លូវនៃរឿងប្រឌិតបែបទ្យាសាស្ត្រ និងអក្សរសិល្ប៍ផ្សងព្រេង។ កើតនៅឆ្នាំ ១៨២៨គាត់បានកត់សម្គាល់យ៉ាងធំធេងនៅក្នុងអក្សរសិល្ប៍ពិភពលោកជាមួយនឹងការស្រមើលស្រមៃនិងពណ៌ចម្រុះរបស់គាត់។
លោកវែន បានរុករកចក្រវាឡ មហាសមុទ្រ និងកន្លែងអាថ៌កំបាំងតាមរយៈប៊ិចរបស់គាត់ ដោយបង្កើតស្នាដៃរួមមាន ” ម្ភៃពាន់លីកក្រោមសមុទ្រ ពីផែនដីទៅឋានព្រះច័ន្ទ ” និង “កុមារដោយប្រធានក្រុម Grant ” ដោយរួមបញ្ចូលគ្នានូវវិទ្យាសាស្ត្រ និងរវើរវាយ គាត់បានបើកឡើងលើពិភពលោកដែលពោរពេញទៅដោយការបំភាន់ ដែលវិទ្យាសាស្រ្ត និងបច្ចេកវិទ្យារួមបញ្ចូលគ្នាជាមួយអនាគត និងការផ្សងព្រេង។
ស្នាដៃរបស់លោក វែន មិនត្រឹមតែជារឿងគួរឱ្យចាប់អារម្មណ៍ប៉ុណ្ណោះទេ ប៉ុន្តែក៏មានការស្រមើលស្រមៃអំពីបច្ចេកវិទ្យា និងការរកឃើញនាពេលអនាគតផងដែរ ដោយបើកពិភពលោកថ្មីដល់អ្នកអាន។ ការងារអក្សរសាស្ត្ររបស់ វែនបានបញ្ចេញឥទ្ធិពលយ៉ាងខ្លាំងនៅក្នុងវប្បធម៌ប៉ុប និងសូម្បីតែនៅក្នុងទស្សនវិស័យវិទ្យាសស្ត្រ។ ជាមួយនឹងរូបរាងដ៏សម្បូរបែប និងរចនាប័ទ្មសរសេរប្រកបដោយភាពច្នៃប្រឌិតរបស់អ្នកនិពន្ធ បានបង្កើតស្នាដៃអក្សរសាស្ត្របុរាណដែលមានលក្ខណៈជានិមិត្តរូប និងមានឥទ្ធិពលយ៉ាងជ្រាលជ្រៅលើវប្បធម៌ និងទស្សនវិជ្ជា។
លោកហូណូរ៉េ ដឺ បាលហ្សាក (១៧៩៩-១៨៥០)គឺជាអ្នកនិពន្ធជនជាតិបារាំងដ៏ល្បីល្បាញបំផុតមួយរូបនៃសតវត្សទី 19 ដែលល្បីល្បាញសម្រាប់ស៊េរីស្នាដៃរបស់គាត់ ” La Comédie Humaine” ។ ការប្រមូលផ្ដុំនេះរួមមានប្រលោមលោក និងរឿងខ្លីជាង 90 ដែលពិពណ៌នាអំពីតួអង្គជាច្រើន និងឆ្លុះបញ្ចាំងពីសង្គមបារាំងនៅពេលនោះយ៉ាងលម្អិត និងស៊ីជម្រៅ។ ការងាររបស់បាលហ្សាកផ្តោតលើការវិភាគអំពីធម្មជាតិរបស់មនុស្ស និងសង្គម ជាមួយនឹងតួអង្គសម្បូរបែប និងស្មុគស្មាញ។ គាត់ផ្តោតលើវណ្ណៈសង្គមផ្សេងៗគ្នា – ពីវណ្ណៈកម្មកររហូតដល់វណ្ណៈអភិជន – និងធ្វើឱ្យច្បាស់នូវទំនាក់ទំនងដ៏ស្មុគស្មាញរវាងពួកគេ។ ការងាររបស់លោកបាល់ហ្សាក់បានផ្លាស់ប្តូររូបភាពនៃវប្បធម៌បារាំង និងបានរួមចំណែកយ៉ាងសំខាន់ក្នុងការអភិវឌ្ឍន៍ប្រលោមលោកទំនើប។ ភាពចម្រុះ និងភាពស៊ីជម្រៅក្នុងការពិពណ៌នាអំពីសង្គម និងមនុស្សបានជួយឱ្យការងាររបស់គាត់ក្លាយជាផ្នែកសំខាន់មួយនៃអក្សរសិល្ប៍បារាំង និងពិភពលោក។
អ្នកនិពន្ធជនជាតិបារាំងរូបនេះ បានបន្សល់ទុកនូវសញ្ញាណយ៉ាងជ្រៅលើវប្បធម៌ និងអក្សរសាស្ត្រពិភពលោក តាមរយៈស្នាដៃដ៏អស្ចារ្យរបស់ពួកគេ។ ពីរឿងមនុស្ស
សាស្ត្រ រហូតដល់ការវិភាគយ៉ាងស៊ីជម្រៅនៃសង្គម អក្សរសិល្ប៍បារាំងបានក្លាយទៅជាផ្នែកមួយដែលមិនអាចខ្វះបាននៃពិភពវប្បធម៌។ តាមរយៈស្នាដៃទាំងនេះ យើងអាចជ្រមុជខ្លួនយើងនៅក្នុងពិភពស្រមើស្រមៃចម្រុះពណ៌ និងភាពសម្បូរបែបនៃវប្បធម៌បារាំង។ ដូច្នេះហើយ អ្នកនិពន្ធជនជាតិបារាំង បានបង្កើតបទពិសោធន៍នៃការអានដែលមិនអាចប្រៀបផ្ទឹមបាន ហើយសញ្ញារបស់ពួកគេនឹងបន្តរស់នៅ និងផ្សព្វផ្សាយដល់មនុស្សជំនាន់ក្រោយ៕
សាធុសម្ទាយ កុំបីរាយមាយ នឹងក្តីកាមា
តែឱ្យវង្វេង ក្នុងវដ្តសង្សារ ស្លាប់ទៅកាលណា
បានសោយតែទុក្ខ ។
ហេតុតែក្សត្រី នាំឱ្យអប្រីយ៍ ដូចត្រីក្នុងភក់
បើបុរសផង ចង់ឆ្លងនរក កុំធ្វើវីវក់
ដូចអញច្នេះណា ។
ពីព្រោះកាមេ ឥឡូវទាល់តែ ក្សិណក្ស័យមរណា
សូវស្លាប់ទៅគាប់ ឱ្យជាប់ធម្មា សូមអស់ទេវា
ជួយជាទិព្វញ្ញាណ ។
ទើបព្រះភូមិ- ន្ទ្រាធិបតិន ទ្រង់អធិដ្ឋាន
ពីនេះទៅមុខ ខ្ញុំសូមឱ្យបាន ជាព្រះពុទ្ធញ្ញាណ
នាំសត្វទាំងឡាយ ។
ឱ្យអ្នកទាំងពួង ជាទាហានហ្លួង នាំយកទៅថ្វាយ
ព្រះបិតុច្ឆា (ពូ) ទ្រង់ជ្រាបអធិប្បាយ កុំទ្រង់រាយមាយ នឹងក្តីកាមេ ។
បើយោងតាមឯកសារព្រះរាជពង្សាវតារ ទំព័រ ៣៩១-៣៩២បានបញ្ជាក់ថា លុះទ្រង់ចារបណ្តាំនេះចប់ ទ្រង់ក៏ស្រែកប្រាប់ទៅកងទ័ពទាំងនោះ ហើយក៏ត្រូវកងទ័ពបរទេសទាំងនោះបាញ់នឹងកាំភ្លើង ឯកសារខ្លះថា គ្រាប់កាំភ្លើងត្រូវព្រះអង្គធ្លាក់ពីលើចុងត្នោតសោយទីវង្គតក្នុងព្រះជន្ម ២៩ ព្រះវស្សា ។ ចំណែកព្រះនាងអង្គវត្តី ក៏ត្រូវកងទ័ពព្រះឧទ័យប្រហារនៅគ្រានោះដែរ។ គុណធម៌ គុណភាព គំនិតប្រាជ្ញា ផែនការក្នុងការដណ្តើមយកទឹកដីរបស់ខ្លួនមកវិញពីបច្ចាមិត្រ សុទ្ធតែត្រូវបរាជ័យ និងវិនាសសាបសូន្យទាំងអស់ បន្សល់ទុកនៅតែវិនាសកម្ម និងសោកនាដកម្មប៉ុណ្ណោះ។ ទាំងនេះជាមហន្តរាយដែលកើតចេញពីកំហុសក្នុងធម៌កាមេ ។
ព្រះរាជសម្ភារ ជារាជកវីបណ្ឌិតពុទ្ធសាសនិក ជាអ្នកប្រាជ្ញអក្សរសាស្ត្រខ្មែរដែលមានខ្សែស្រឡាយជាពូជពង្សក្សត្រ ។ ព្រះអង្គទ្រង់ចេះស្ទាត់នូវព្រះត្រៃបិដក ជំនាញទាំងគតិលោក និងគតិធម៌ ហើយបានបន្សល់ទុកស្នាដៃប្រកបដោយគតិបណ្ឌិតសម្រាប់ជាតិខ្មែរ ។ ជាអកុសល ព្រះធម្មរាជបណ្ឌិតអង្គនេះបានទទួលការវិនាសអន្តរាយយ៉ាងទារុណក្រោមអំណាចនៃសេចក្តីស្នេហា ។
- លិខិតផ្ញើទៅព្រះម៉ែ យួរវតី
កំណាព្យ សរសើរហេមន្តមាស
3. កំណាព្យ កន្លង់មាសមង្គលថ្លៃ
4. កំណាព្យ ព្រលឹងមាសអើយ
5. កំណាព្យ កាព្យនិរាស្ត្រ
6.ច្បាប់ព្រះរាជសម្ភារឬច្បាប់រាជនេតិ
7. ច្បាប់ហៃសាធុជន ឬច្បាប់ត្រីនេត្រ
8. កំណាព្យ ចារឰដ៏ចុងត្នោត មុនពេលទ្រង់ចូលទីវង្គត
ព្រះរាជជីវប្រវត្តិកវីរាជសម្ភារ
អំឡុងពេលដែលព្រះបរមរាជសម្ភារ បានឡើងសោយរាជ នៅរាជធានីឧដុង្គ ទ្រង់បានខកបំណងជាខ្លាំងដែលគូណ្ដឹងរបស់ខ្លួនបានក្លាយជាអ្នកម្នាងរបស់សម្ដេចព្រះឧទ័យ ប៉ុន្តែទ្រង់នៅតែលួចទាក់ទងគ្នាជានិច្ច ក្រោយមកដែលទ្រង់យល់ឃើញថា ទ្រង់ជាស្ដេចសោយរាជមែនពិត តែទ្រង់មិនមានអំណាចត្រាសបញ្ជារលើពួកមន្ត្រីនោះទេ ការគ្រងរាជដោយគ្មានអំណាចបែបនេះ ទ្រង់ក៏សម្រេចព្រះទ័យផ្លាសរាជដំណាក់ទៅ កោះឃ្លោក (បច្ចុប្បន្ន: កោះឧកញាតី)ខេត្តកណ្តាលក្នុងឆ្នាំ ១៦៣២ នៃគ.សករាជ ដើម្បីស្វែងរកការគាំទ្រពីក្រុមមន្ត្រីផ្សេងៗទៀត អំឡុងពេលដែលទ្រង់ស្នាក់នៅឯរាជដំណាក់កោះឃ្លោក ទ្រង់បានតាក់តែងកំណាព្យ ជាច្រើន និងបានតាក់តែងច្បាប់មួយមានឈ្មោះថា “ច្បាប់រាជនេតិ” ក្រោយមកត្រូវបានគេហៅថា “ច្បាប់រាជសម្ភារ” (Les cpâp’ ou «Codes de conduite» khmers. IV. Cpâp Rajaneti ou Cpàp’ Brah Râjasambhâr) ។ ខណៈពេលដែល ព្រះរាជសម្ភារ គង់នៅរាជដំណាក់ កោះឃ្លោក អ្នកម្នាងយួរវត្តី តែងរកលេះថា ទៅធ្វើបុណ្យនៅវត្តមួយចំនួន ក្នុងខេត្តកណ្ដាល ដើម្បីលួចទៅជួបនិង ព្រះរាជសម្ភារ ដើម្បីរួមមេត្រីស្នេហា ការយាងទៅច្រើនលើកច្រើនសារ របស់អ្នកម្នាងយួរវត្តី ក្នុងបំណងទៅជួបព្រះរាជសម្ភារ បានដឹងដល់សម្ដេចព្រះឧទ័យ ទ្រង់ខ្ញាល់ (ខឹង) យ៉ាងខ្លាំង បានប្រកាសរាជសារពីទោសសាហាយស្មនរវាង អ្នកម្នាងយួរវត្តី និង រាជសម្ភារ ថាជាទង្វើរមិនគួរគប្បីដោយមានលេះគ្រប់គ្រាន់ កងកម្លាំងរបស់សម្ដេចព្រះឧទ័យបានបើកការវាយប្រហារព្រះរាជដំណាក់ ព្រះរាជសម្ភារ នៅកោះឃ្លោក ដោយសម្ភារវុធ និងកងទ័ពរបស់ព្រះឧទ័យច្រើនជាង នៅទីបំផុតកងទ័ព សម្ដេចព្រះ
ឧទ័យ បានវាយកាន់កាប់ព្រះរាជដំណាក់នៅកោះឃ្លោក ដោយមានការជ្រោមជ្រែងពីសំណាក់ពួកប៉ទុយហ្គាល់ (Portugal) ផងដែរ ។ ព្រះរាជសម្ភារ និងអ្នកម្នាងយួរវត្តី បានរត់ភៀសខ្លួនទៅដល់ស្រុកកញ្ឆរខេត្តក្រចេះ ទោះជាយ៉ាងណានៅតែមិនអាចរត់គេចខ្លួនបានឡើយ អ្នកម្នាងយួរវត្តីត្រូវបានកងកម្លាំងព្រះឧទ័យ បាញ់ដោយកាំភ្លើងចូលទីវង្គត់ក្នុងពេលនោះ ចំណែកឯ ព្រះជសម្ភារ បានឡើងទៅពួននៅលើចុងត្នោត ដោយសេចក្ដីមរណៈ ជិតមកដល់ ព្រះរាជសម្ភារ ក៏បានកាត់មែកត្នោតយកមកតាក់តែងបានជាកំណាព្យមួយមានឈ្មោះថា កំណាព្យ “ចារចុងត្នោត” កងកម្លាំងរបស់ ព្រះឧទ័យបានស្វះស្វែងរកព្រះរាជសម្ភារ ក៏ប្រទះឃើញពួននៅលើចុងត្នោត ដោយទាហ៊ាន ប៉ទុហ្គាល់ពីរនាក់ ឃើញដូចនេះ ក៏ទាញកាំភ្លើងបាញ់ប្រហារជីវិត ព្រះរាជសម្ភារ ធ្លាក់ពីលើចុងត្នោត សោយទីវង្គត់ ដោយការធ្វើរដ្ឋប្រហារយោធា ក្នុងឆ្នាំ ១៦៣៤ នៃគ.សករាជ ក្រោយទទួលបានជោគជ័យរួចរាល់ហើយ សម្ដេចព្រះឧទ័យ មិនបានលើកបុត្ររបស់ខ្លួនឱ្យឡើងសោយរាជភ្លាមៗនោះទេ ព្រោះបុត្ររបស់ខ្លួន មានព្រះជន្មក្មេងវ័យពេក ទ្រង់ក៏សម្រេចព្រះទ័យលើក អង្គពញ្ញានូរ ដែលជាបុត្រាទី២ របស់ព្រះជ័យជេស្ឋាឱ្យឡើងសោយរាជនៅរាជធានីឧដុង្គ ក្នុងឆ្នាំ ១៦៣៤ នៃគ.សករាជ ដែលទ្រង់មានព្រះនាមក្នុងរាជថា “អង្គទងរាជាធិរាជ រាមារធិបតី” ៕
បន្ទាប់ពីចូលខ្លួនបំរើការងារគឺការកត់សម្គាល់ពីថ្នាក់លើរបស់គាត់ គាត់ត្រូវបានចាត់តាំងឱ្យទៅត្រួតពិនិត្យកិច្ចការជនជាតិដើមភាគតិចនៅភាគខាងត្បូងប្រទេស
វៀតណាម ជាកន្លែងដែលសហគមន៍ខ្មែរបានតាំងទីលំនៅជាយូរមកហើយ ហើយគាត់បានចាប់ផ្តើមរៀនភាសា និងបន្ទាប់ពីលោកហ្សកសឺដេសទទួលមរណភាពនៅ
ឆ្នាំ១៩២៩។ ដូចជានៅឆ្នាំ១៨៧៣ លោកត្រូវបានតែងតាំងជាអនុប្រធានតំណាងអាណាព្យាបាលកម្ពុជា គឺហ្សង់ មូរ៉ា។ ប៉ុន្តែ អ្នកគ្រប់គ្រងមហាវិទ្យាល័យនៅសៃហ្គន បានជ្រើសរើសគាត់ឱ្យបង្រៀនភាសាខ្មែរនៅឆ្នាំ ១៨៧៤ មុនពេលតែងតាំងគាត់ជានាយក (នៅចន្លោះឆ្នាំ១៨៧៧-១៨៧៨។។ សម្រាប់គោលបំណងនៃការបង្រៀន លោក អៃម៉ូនីញេ ( Aymonier )បានកំណត់អំពីការសរសេរសៀវភៅណែនាំ៖ វាក្យសព្ទ វចនានុក្រម និងមេរៀនភាសាខ្មែរ មិនយូរប៉ុន្មានបន្ទាប់មកមានការបោះពុម្ពផ្សាយសំខាន់ៗរបស់គាត់ទាក់ទងនឹងភាសានេះគឺវចនានុក្រមខ្មែរ-បារាំង និងអត្ថបទខ្មែរក្នុងឆ្នាំ ១៨៧៨ ។
ពីឆ្នាំ ១៨៧៩ ដល់ឆ្នាំ ១៨៨១ លោកបានស្នងតំណែងបន្តពីលោក ហ្សៀន ម៉ូរ៉ា(Jean Moura )ជាតំណាងអាណាព្យាបាលនៃប្រទេសកម្ពុជា។ គាត់បានឆ្លៀតឱកាសក្នុងដំណើរទេសចរណ៍នានាក្នុងប្រទេស ក្នុងអំឡុងពេលដែលគាត់អាចចម្លង និងបកប្រែសិលាចារឹកខ្មែរសម័យទំនើប។ បោះពុម្ភផ្សាយនៅក្នុងទិនានុប្បវត្តិនិយាយពីស្វែងយល់នៅទីក្រុងព្រៃនគរ សិលាចារឹកទាំងនេះមានការចាប់អារម្មណ៍ភ្លាមៗចំពោះជនជាតិឥណ្ឌា ជាពិសេសដោយការណាត់ជួបដែលគួរឱ្យទុកចិត្តបានច្រើន ឬតិចដោយកាចែករំលែកការស្រាវជ្រាវ។ នៅក្នុងសៀវភៅប្រវត្តិអង្គររបស់លោកអៃម៉ូនីញេមានការប្រយ័ត្នប្រយែងជាងមុនថា: “អ្នកប្រវត្តិវិទូ ដែលចងភ្ជាប់ដើម្បីផ្ទៀងផ្ទាត់ និងសម្របសម្រួលព្រឹត្តិការណ៍ ក៏មានបេសកកម្មខ្ពស់ក្នុងការស្វែងរក និងតាមមធ្យោបាយមួយចំនួនក្នុងការជួយសង្គ្រោះសង្គមដែលបាត់បង់ទាំងនេះ និងស្ថាប័នដែលបាត់ខ្លួន។ ភារកិច្ចនៃការបង្កើតគំនូសព្រាងប្រវត្តិសាស្ត្រឱ្យបានច្បាស់លាស់ និងពិតប្រាកដ ដោយជំនួសការពិតជាវិជ្ជមាន ឬយ៉ាងហោចណាស់សម្មតិកម្មដែលអាចជឿទុកចិត្តបានសម្រាប់អព្ភូតហេតុនៃរឿងប្រឌិតដែលច្របូកច្របល់ គឺមិនមែនដោយគ្មានការបង្ហាញការលំបាកដ៏អស្ចារ្យនៅទីនេះទេ សូម្បីតែនៅក្នុងស្ថានភាពវិទ្យាសាស្ត្របច្ចុប្បន្នបន្ទាប់ពីការរកឃើញទាំងអស់ដែលយើងបានធ្វើ ឬបានចូលរួមចំណែកតាំងពីឆ្នាំ១៨៨០ដល់ឆ្នាំ១៩០៤។
ដើម្បីអនុវត្តការសិក្សាប្រកបដោយគុណភាព សិលាចារឹកហើយបណ្ឌិតសភាសិលាចារឹកម្នាក់ បានសម្រេចចិត្តតែងតាំងគាត់ជាផ្លូវការដើម្បីប្រមូលសិលាចារឹកដ៏ធំមួយនៅក្នុងកិច្ចការស្រាវជ្រាវ។បន្ទាប់មកគេបានស្តាប់ដោយចាប់អារម្មណ៍យ៉ាងខ្លាំងចំពោះការទំនាក់ទំនងជាមួយលោកអៃម៉ូនីញេ ដែលមានតួនាទីជា អ្នកគ្រប់គ្រងនៅ
កូសាំងស៊ីន លើឯកសារដែលលោកបានរកឃើញនៅភាគខាងត្បូងប្រទេសឥណ្ឌូចិន បណ្ឌិត្យសភាមានការចាប់អារម្មណ៍យ៉ាងខ្លាំងចំពោះសារៈសំខាន់នៃលទ្ធផលដែលទទួលបាន ហើយសង្ឃឹមថាលោកអៃម៉ូនីញេ នឹងអាចបន្តការស្រាវជ្រាវរបស់គាត់យ៉ាងសកម្មតាមដែលអាចធ្វើបាន បានសម្តែងនូវគោលបំណងថា រដ្ឋមន្ត្រីក្រសួងអប់រំ ប្រគល់ឱ្យលោក ការប្រមូលបន្ថែមពីលើការបោះត្រារាប់រយៈ អៃម៉ូនីញេ បានប្រមូលរូបចម្លាក់ និងរូបចម្លាក់ក្នុងអំឡុងពេលបេសកកម្មរបស់គាត់។
ទោះជាយ៉ាងណាក៏ដោយ ការកំណត់អត្តសញ្ញាណរបស់ពួកគេ ក្រោយមកបានបង្ហាញពីភាពស្មុគ្រស្មាញព្រោះរូបសំណាកដែលនាំយកមកវិញដោយ អៃម៉ូនីញេ ត្រូវបានគេតម្កល់ជាលើកដំបូងនៅក្នុងសារមន្ទីរជាតិពន្ធុវិទ្យា( Musée d’Ethnographie) ជាកន្លែងដែលពួកគេហាក់ដូចជាមិនធ្លាប់ត្រូវបានចាត់ថ្នាក់ ឬដាក់ស្លាកធ្ងន់ធ្ងរនោះទេ។ នៅពេលដែលពួកគេបានផ្លាស់ប្តូរពីទីនោះទៅសារមន្ទីរហ្គីមេត( Musée Guimetជាអកុសល ពួកគេបានធ្វេសប្រហែសក្នុងការគូរសូម្បីតែបញ្ជីសាមញ្ញមួយរបស់ពួកគេ ហើយគ្មានអ្វីផ្តល់ការអនុញ្ញាតដើម្បីបញ្ជាក់ថា ការប្រមូលផ្តុំនៃសារៈមន្ទីហ្គីមេត( Musée Guimet) ត្រូវគ្នាទាំងស្រុងទៅនឹងការប្រមូលចាស់នៃ សារមន្ទីជាតិពិន្ធុវិទ្យា(Musée d’Ethnographie) នោះទេ។ តាមពិតទៅ ខ្ញុំមិនអាចរកឃើញបំណែកមួយចំនួនដែលអៃម៉ូនីញេ នៅក្នុងស្នាដៃរបស់គាត់បានលើកឡើងថា “ពិតប្រាកដ” នៅ សារមន្ទីរហ្គីមេត(Musée Guimet) ម៉្យាងវិញទៀត ខ្ញុំមិនដឹងពីភស្តុតាងពិតប្រាកដនៃចំនួនបីភាគបួននៃការប្រមូលនេះទេ គ្មាននរណាម្នាក់បានយកចិត្តទុកដាក់ក្នុងការកត់សម្គាល់វានៅក្នុងពេលវេលាដ៏ល្អនោះទេ។
ក្នុងឆ្នាំ១៩១០រឿងរ៉ាវទាំងនេះត្រូវលោក ហ្សកសឺដេស(Georges Cœdès) ត្អូញត្អែរនៅក្នុងសៀវភៅកាតាឡុកនៃស្នាដៃដើមនៃចម្លាក់ខ្មែរ( Catalog des pièces originales de sculpture khmère)។ រក្សាទុកនៅក្នុងសារមន្ទីរ Indochinois du Trocadéro និងនៅ Musée Guimet ប្រហែលម្ភៃឆ្នាំក្រោយមក នៅក្នុងសៀវភៅកាតាឡុកនៃស្នាដៃដើមនៃចម្លាក់ខ្មែរដែលបង្កើតឡើងដោយលោកពីយ៉ែធូប៉ុន( Pierre Dupont)។សូមរំលឹកថានៅចន្លោះឆ្នាំ១៩១២-១៩៩០គឺលោកហ្សៀននីន អូបុយយើ( Jeannine Auboyer)បានដាក់ជាក្រុមនៃចម្លាក់ខ្មែរនៅច្រកចូលទៅក្នុងនោះ។ ចូរយើងកុំភ្លេចថា ពីបេសកកម្មរបស់លោក អៃម៉ូនីញេ ក៏បាននាំយកមកវិញនូវត្រាមួយចំនួនធំដែលយកចេញចម្លាក់លោតនិងចម្លាក់លេចដែលមានចារឹកនៅតាមប្រសាទនានា។ ការបោះត្រាឬការចុះលេខត្រូវបានដាក់ក្នុង បណ្ណាល័យជាតិ(Bibliothèque nationale) និងការឯកភាពគ្នាក្នុងតំបន់អាស៊ីក្នុងកំណត់សំគាល់។កាលនោះយើងមានមនុស្សចំនួន១២នាក់បានចុះលេខសំគាលហើយត្រូវបានរក្សាទុកនៅក្នុងបណ្ណាល័យ ហ្គីមេតរហូតដល់សព្វថ្ងៃនេះ។ បើតាមការសិក្សាបង្ហាញថាសិលាចារឹកដែលទាក់ទងគ្នា ខ្លះចាប់ពីសតវត្សទី៧នៃគ.ស ហើយដាក់ឈ្មោះស្តេចខ្មែរដំបូងគេ […] ខ្លះទៀតពីសតវត្សទី១១ និងជាពិសេសពីរជ្ជកាលព្រះបាទសូរ្យវរ្ម័នទី១។ (ឯកសារយោងDupont P., ១៩៤៣, p. ១៩ និង ២១)។
លោកអៃម៉ូនីញេមានបេសកកម្មប្រកបដោយនិរន្តរភាព និងទស្សនវិជ្ជានៅកម្ពុជា និងក្នុងអតីតអ្នករុករកបានស្នើឱ្យរដ្ឋមន្ត្រីក្រសួងអប់រំណែនាំដល់សហការី រដ្ឋមន្ត្រីទទួលបន្ទុកអាណានិគមឳ្យទទួលស្គាល់។ កិច្ចការនេះត្រូវបានដាក់នៅក្រោមការដឹកនាំរបស់អភិបាលនៃកូសាំងស៊ីនក្នុងឆ្នាំ ១៨៨១( Comptes rendus des séances de l’Académie des Inscriptions et Belles Lettres)។ ឥឡូវនេះអៃម៉ូនីញេ មានភាពរីករាយក្នុងការលះបង់ខ្លួនឯងទាំងស្រុងចំពោះការរុករកផ្នែកបុរាណវិទ្យា និងអេពីហ្គ្រី ដែលគាត់ត្រូវការដើម្បីអនុវត្តក្នុងលក្ខណៈវិទ្យាសាស្ត្របន្ថែមទៀត និងជាមួយនឹងដំណើរការចម្លងប្រសើរជាងការតាមដានដែលគាត់បានបង្កើតពីមុនមក តាមរយៈការបោះត្រា (ចុះលេខសំគាល់)។ ការបោះត្រាដោយធ្វើតាមឥណ្ឌាត្រូវបានបន្តដោយទឹកថ្នាំនៅប្រទេសឥណ្ឌា ដោយលាបក្រដាសដែលលាបលើថ្ម។សូមបញ្ជាក់ថាចន្លោះពីរឆ្នាំគឺឆ្នាំ ១៨៨២ដល់ឆ្នាំ១៨៨៤ជាយុទ្ធការចំនួនបីផ្នែកដែលអូសបន្លាយជាច្រើនខែបានទើបចូលទៅកាន់ប្រទេស លាវ ដែលជាផ្នែកមួយនៃប្រទេសសៀម។ បន្ទាប់មកគាត់បានបែរទៅភាគខាងត្បូងអាណ្ណាមដើម្បីស្វែងរកភាពអស្ចារ្យនៃនគរចំប៉ាដែលបាត់បង់ទៅដោយមានការខឹងសម្បារយ៉ាងខ្លាំងពីមន្ត្រីមូលដ្ឋាននៅពេលដែលគាត់បានសម្រេចចិត្តតាំងទីលំនៅនៅក្នុងភូមិម៉ៃវ៉ាន់។ វាត្រូវបានគេសន្មត់ថា ឬសង្ឃឹមថាខ្ញុំនឹងចុះចតនៅទីនេះ ហើយដឹកនាំខ្លួនខ្ញុំឆ្ពោះទៅខេត្ត ថាញ់ ហ័រ(Khânh Hôa )ដែលជាខេត្តជិតខាង និងពីទីនោះឆ្ពោះទៅភាគខាងជើង។ ការខកចិត្តពិតជាមានយ៉ាងខ្លាំងនៅពេលដែលខ្ញុំបានប្រកាសពីបំណងល្អរបស់ខ្ញុំក្នុងការតាំងទីលំនៅសម្រាប់ប៉ុន្មានខែក្នុងចំណោមជនជាតិចាម។ ប៉មផានរាំង( Phanrang )ដើម្បីសិក្សាភាសារបស់ពួកគេ និងប្រមូលសាត្រាស្លឹករឹតរបស់ពួកគេគឺលោកត្រូវបានពន្យល់នៅក្នុងសំបុត្រមួយទៅកាន់អភិបាលនៃកូសាំងស៊ីន។ (លេខយោងបោះពុម្ពនៅឆ្នាំ ១៨៨៥ នៅព្រៃនគរទំព័រ 2) ។
ជាការពិតណាស់ថាលោក អៃម៉ូនីញេ បានបង្កើតនូវចំណង់ចំណូលចិត្តពិតប្រាកដចំពោះចំប៉ា។ លោកបញ្ជាក់ថា«ខ្ញុំពិតជាចង់ដឹងចង់ឃើញណាស់ ជាលើកដំបូងដែលការសរសេរឯកសារអំពីជនជាតិចាម សម្រាប់ទំហំភាពល្អឥតខ្ចោះនៃប្លង់តាមស្ថានភាពល្អនៃការអភិរក្ស។ សិលាចារឹកដែលខ្ញុំទើបតែឃើញនៅប៉មផាន់រាំង ប្រជែងគ្នាល្អបំផុតនៅកម្ពុជា។ ភាពសំបូរបែបនៃប្រទេសនេះគឺពិតជាសន្ធឹកសន្ធាប់ និងមានតម្លៃណាស់។ ធ្វើតាមលទ្ធភាពទាំងអស់ ភាសានៃសិលាចារឹកនៅលើប៉មផាន់រាំង គឺជាភាសាសំស្ក្រឹត។ ទោះបីវាអសុរោះ(មិនល្អ)ក៏ដោយ ក៏ខ្ញុំមិនអាចចូលទៅសិក្សាឯកសារទាំងនេះមុននឹងក្លាយជាម្ចាស់នៃចំណេះដឹងបច្ចុប្បន្នអំពីជនជាតិចាមបានច្រើនតាមតែអាចធ្វើទៅបាន។ យើងសំគាល់ថា សាត្រាស្លឹករឹតរបស់ពួកគេមានច្រើន។ ពួកគេអះអាងថា នឹងប្រើការសរសេរ៩ប្រភេទ ដែលអាចបង្កើតបាន១០ជាមួយនឹងភាសាចាមស្រដៀងគ្នានៅប្រទេសកម្ពុជា ដែលខ្ញុំដឹងរួចមកហើយ។ ទោះជាយ៉ាងណាក៏ដោយ វាប្រហែលជាថា ការសរសេរជាច្រើនប្រភេទនេះនឹងត្រូវកាត់បន្ថយមកត្រឹម៣ឬ៤ចំណុចពិសេស។ នៅទីបញ្ចប់ ប្រសិនបើនរណាម្នាក់មិនយកចិត្តទុកដាក់លើការតុបតែងថែរក្សាទេ ប៉ះពាល់ដល់តួនៃពុម្ពអក្សរនោះគឺត្រូវបាត់បង់។ ចាមទាំងនេះមិនឆ្លាក់អក្សរចារឹកដូនតារបស់ខ្លួនទេ។ដូច្នេះមានកិច្ចការជាច្រើនដែលត្រូវធ្វើនៅទីនេះ។ ខ្ញុំបាននាំយកជនជាតិចាមចំនួនប្រាំនាក់ពីប្រទេសកម្ពុជាមកជាមួយខ្ញុំ ដែលបច្ចុប្បន្នមិនអាចខ្វះបានសម្រាប់ខ្ញុំ ដើម្បីទាក់ទងជាមួយបងប្អូនដែលមានចារិតខ្មាស់អៀនច្រើនហើយមានភ័យខ្លាច។ ។
ជាអកុសល បេសកកម្មនេះត្រូវបានកាត់បន្ថយនៅពេលចលនាតស៊ូប្រឆាំងនឹងអាណានិគមបានផ្ទុះឡើងបន្ទាប់ពីការដណ្តើមកាន់កាប់ហ្វេ( Huê) ដោយកងទ័ពបារាំង។លោកអៃម៉ូនីញេ ត្រូវតែបោះបង់ការស្វែងរកវា ប៉ុន្តែកំណត់ត្រារបស់គាត់ដែលបានបន្ថែមទៅជំនួយការរបស់គាត់បានជួយគាត់ឱ្យបោះពុម្ពផ្សាយស្នាដៃផ្សេងៗនៅលើទឹកដីចំប៉ា រួមទាំងវេយ្យាករណ៍ និង វចនានុក្រម( cham-français) រួមជាមួយនឹងលោក អាន់ស្តូន កាបាតុន( Antoine Cabaton) (១៨៦៣-១៩៤២)ដែលជាសៀវភៅមួយក្នុងចំណោម សមាជិកដំបូងនៃបេសកកម្មបុរាណវិទ្យានៃឥណ្ឌូចិន។ លោកអៃម៉ូនីញេ បានបច្ចប់បេសកម្មបានត្រឡប់មកប្រទេសបារាំងវិញនៅឆ្នាំ ១៨៨៨ ក្នុងឋានៈជាប្រតិភូអណ្ណាម-តុងកឹង នៅ Exposition universelle ឆ្នាំ ១៨៨៩ គាត់ត្រូវបានតែងតាំងជានាយកសាលា ដែលទើបបង្កើតថ្មី ដែលគាត់ក៏បានបង្រៀនភាសាខ្មែររហូតដល់ចូលនិវត្តន៍នៅឆ្នាំ ១៩០៥។
ទោះយ៉ាងណាក៏ដោយ ទាំងអ្នកវិទ្យាសាស្ត្រនិងអ្នកគ្រប់គ្រង ទទួលបានការគាំទ្រជាឯកច្ឆ័ន្ទ មិនថានៅក្នុងរង្វង់សិក្សា ឬតាមឋានានុក្រមនោះទេ។ ផ្នែកដែលបង្រៀនដោយខ្លួនឯងបានរំខានអ្នកប្រាជ្ញ៖ បេក្ខភាពរបស់គាត់ជាសមាជិកសេរីនៃសិលាចារឹក (Académie des et belles-lettres )ដែលធ្លាប់សរសើរគាត់ត្រូវបានបដិសេធពីរដងជាហេតុនាំឳ្យគាត់បានបង្កើតការអាក់អន់ចិត្តខ្លះ។ លើសពីនេះ ចរិតរបស់គាត់ ជួនកាលត្រូវបានពិពណ៌នាថាជា “គ្រោតគ្រាត” ឯករាជ្យភាពនៃចិត្តរបស់គាត់ និងសំណើសម្រាប់កំណែទម្រង់នៃការគ្រប់គ្រងអាណានិគម ដែលបានបង្ហាញក្នុងវិធីមួយរំពេចនោះ បានបញ្ចប់ការធ្វើឱ្យគាត់ខូចចិត្តខ្លះៗ។
នៅពេលដែលការរីកចំរើននៃការសិក្សានឹងបានផ្លាស់ប្តូរការងាររបស់គាត់ទៅចំនួននៃការងារដែលមិនមានច្រើនជាងចំណាប់អារម្មណ៍ផ្នែកគន្ថនិទ្ទេស ការងារបានសម្រេចក្នុងកំឡុងបេសកកម្មរបស់លោកឆ្នាំ ១៨៨២-១៨៨៥ ដែលបានបង្កើតវីរភាពខ្មែរលើភាពរឹងមាំ និងបានរស់ឡើងវិញនូវជនជាតិចាមដែលមិនអើពើពីមុនមក។បេសកម្មដ៏ស្មុគស្មាញនេះនឹងនៅតែជាសក្ខីភាពនៃការងាររបស់គាត់ និងការលះបង់របស់គាត់ចំពោះវិទ្យាសាស្ត្រ ហើយនឹងគ្រប់គ្រាន់ដើម្បីធានាឈ្មោះរបស់គាត់ជាកន្លែងដ៏លេចធ្លោមួយនៅក្នុងប្រវត្តិសាស្រ្តនៃការសិក្សាឥណ្ឌូចិន ៕
អំពីអាម៉ាហ្សាឌៀ អេឌូខេសិន
ជាអង្គភាពព័ត៌មានសេដ្ឋកិច្ចដែលមានក្រមសីលធម៌ វិជ្ជាជីវៈ។ គ្រប់ព័ត៌មានប្រកបដោយគុណភាព គុណតម្លៃ និងអាចទុកចិត្ត។