ភូមិអ្នកនិពន្ធ សូមសង្ខេបសាច់រឿងយ៉ាងខ្លីនិងងាយយល់។ អ្នកនិពន្ធ តូច ឈួង បានសរសេរថា កាលនោះមានស្តេចខ្មែរមួយអង្គ គឺព្រះនរាយរាជាអង្គតន់ ដោយមានជំនួយពីកងទ័ពយួនក៏វាយរុញច្រានព្រះអង្គតន់រាមាចេញពីរាជធានីឧដុង្គទៅតាំងនៅ ក្នុងភូមិសាស្ត្រដែនដីកំពតវិញត្រួតត្រាខេត្តភាគខាងត្បូងនៃដែនដីខ្មែរ។ ចាប់ពីពេលនោះមក ប្រទេសខ្មែរបានបែកជាពីរ មានស្តេចមួយនៅគង់នៅរាជធានីឧដុង្គ និងស្តេចមួយអង្គទៀត គង់នៅដែនដីកំពត។ សូមបញ្ជាក់
ថា មុនបារាំងវាយដណ្តើមយកខេត្តបាត់ដំបង សៀមរាបមកវិញ ខេត្តខ្មែរមួយចំនួនស្ថិតនៅក្រោមចំណុះស្តេចសៀម។

លោក បែន ជាកូនខ្មែរមានស្រុកកំណើតនៅខេត្តតាកែវ បានចូលទៅបម្រើរាជការនាពេលនោះ ប៉ុន្តែបុរសម្នាក់នេះមានឆន្ទៈបំរើផលប្រយោជន៍ស្តេចសៀមដោយគ្មានងាគរេ។ ដោយសារគ្រួសារនេះតាមបម្រើស្ដេចសៀមដ៏ស្មោះស្ម័គ្រជាទីបំផុត ស្តេចសៀមបានចាត់តាំងឲ្យគ្រួសារ អភ័យវង្សបែន ឲ្យបានក្លាយទៅជាលោកម្ចាស់(ចៅហ្វាយខេត្ត)គ្រប់គ្រងទឹកដីខេត្តបាត់ដំបង និងសៀមរាបអស់រយៈពេល១១៦ឆ្នាំ គឺចាប់ពីឆ្នាំ១៧៩១ដល់ឆ្នាំ១៩០៧។ រឿងដែលកូនខ្មែរបំភ្លេចមិនបាន ចុងក្រោយគេនោះ គឺអភ័យវង្ស កថាថន ឈុំ ដែលនាំយកទ្រព្យសម្បត្តិខ្មែររាប់រយរទេះទៅរស់នៅស្រុកសៀមតកូនតចៅ ក្រោយពីបារាំងវាយដណ្តើមបានខេត្តទាំងនេះពីសៀមមកវិញ។

លោក តួច ឈួង បានបញ្ជាក់ថា ​កាលពី​ជំនាន់​ដើម បាត់ដំបង​មិនសូវ​មាន​មនុស្ស​ប៉ុន្មាន​ទេ ផ្ទៃដី​មួយ​ភាគ​ធំ​ជា​តំបន់​ព្រៃ​។ ក្នុង​សម័យ​នោះ​គេ​ឃើញ​លោក​ម្ចាស់បែនតែង​ចេញ​ទៅ​បរបាញ់​សត្វ នៅ​តំបន់​អូរ​ស្រឡៅ និង​នៅ​រាំង​កេ​សី ដែល​ជា​វាល​ស្បូវ​ដ៏​ធំធេង​(​ស្រុក​សង្កែ​បច្ចុប្បន្ន​) ។ មនុស្ស​ជំនាន់​ដើម ភាគច្រើន​តែង​ប្រមូលផ្ដុំ​គ្នា​រស់នៅ​តាម​ដងស្ទឹង​សង្កែ តែ​មាន​តិចតួច​រស់នៅ​តាម​ដងស្ទឹង​មោងឫស្សី និង​ស្ទឹង​មង្គលបុរី រីឯ​ភូមិឋាន​ដែល​នៅ​ឆ្ងាយ​ពី​ដងស្ទឹង មាន​តែ​ភូមិ​កំពង់ព្រះ និង​ភូមិ​គាស់​ក្រឡ​ប៉ុណ្ណោះ។

នៅ​ក្នុង​ឆ្នាំ​១៨៨៤ អ្នកប្រាជ្ញ​ជនជាតិ​បារាំង​ម្នាក់ គឺ​លោក​ប្រ៊ី​យាង ដែល​បាន​មក​ដល់​បាត់ដំបង បាន​សន្និដ្ឋាន​ថា ប្រជាជន​នៅ​ខេត្តបាត់ដំបង​ក្នុង
​«​សម័យ​លោក​ម្ចាស់​»​មាន​ប្រហែល​១០​ម៉ឺន​នាក់​ប៉ុណ្ណោះ តែ​នេះ​មិនមែន​ជា​ការ​សន្និដ្ឋាន​តាម​រយៈ​ការ​ធ្វើ​ជំរឿន​ទេ ។ នៅ​ក្នុង​ឯកសារ​សរសេរ​ថា ក្នុង​សម័យ​លោក​ម្ចាស់ ប្រជាជន​នៅ​ក្នុង​ទឹកដីខេត្តបាត់ដំបង បាន​បែងចែក​ជា​៣​វណ្ណៈ គឺ​វណ្ណៈ​អភិជន វណ្ណៈ​រាស្ត្រ​សាមញ្ញ និង​វណ្ណៈ​ទាសករ ។ សម័យ​នោះ គេ​បាន​ចាត់​ទុក​ចិន និង​យួន ជា​ជនបរទេស រីឯ​សៀម និង​កូ​ឡា គេ​ចាត់​ទុក​ថា ជា​ជនជាតិ​ជាមួយ​គ្នា ។ ប៉ុន្តែ​សៀម​ដែល​មានគំនិត​ទុច្ចរិត​បាន​បោកប្រាស់​ខ្មែរ​ថា លាវ និង​មន​ជា​បងប្អូន​គ្នា​មាន​សាច់ឈាម​កំណើត​តែ​មួយ ។

ប្រវត្តិខ្លីៗពីលោកម្ចាស់

បុរសខ្មែរអ្នកតាកែវ ឈ្មោះបែននេះ បានកាន់អំណាចតពូជពីឪពុកទៅកូន និងបន្តទៅចៅនិងចៅទួតទៀត។ បែន ដែលបានកាន់អំណាចជាស្ដេចត្រាញ់ដំបូងនៅបាត់ដំបងបានស្លាប់នៅឆ្នាំ១៨០៩ ហើយឈ្មោះ ប៉ែន ជាកូនក៏ឡើង​បន្តតំណែងគ្រប់គ្រងនេះទៀត ត្រឹមរយៈពេល ៧ឆ្នាំក៏ស្លាប់បាត់ទៅ។ បន្ទាប់មក រស់ ជាកូនរបស់ ប៉ែន ក៏ឡើង​បន្តទៀត​រហូត​ដល់ឆ្នាំ១៨៣៥ ។ ក្រោយពីឈ្មោះ រស់ស្លាប់ទៅ កូនរបស់ រស់ ឈ្មោះ នង ក៏ឡើងតំណែងបន្តទៀត។ គេមិនដឹងថា នង បានស្លាប់នៅឆ្នាំណានោះទេ តែក្រោយមកកូនរបស់ នង ឈ្មោះ យារ ហៅ ញ៉ុញ បានគ្រប់គ្រងខេត្តបាត់ដំបង រហូតដល់ឆ្នាំ ១៨៩៤។ តមកទៀត កូនរបស់ យារ ឈ្មោះ ឈុំ ក៏បានឡើងបន្តដំណែងពីឪពុក​ខ្លួនដោយសម្លាប់​បងថ្លៃរបស់ខ្លួនជាសាសន៍សៀមព្រោះឮថា ព្រះចៅក្រុងសៀម ចង់លើកនាយ​បងថ្លៃនោះ​ឲ្យឡើង​គ្រង​ខេត្តបន្តពីឪពុករបស់ខ្លួន ។

ឈុំ អភ័យវង្ស នេះជាជនល្បីឈ្មោះខ្លាំង ដែលគេចាត់ទុកជាមនុស្សកាចសាហាវឃោរឃៅប្រហាក់​ប្រហែលទៅនឹងជីតាជំនាន់ទី១ ឈ្មោះ បែនរបស់​ខ្លួន​ដូច្នោះដែរ។ ឈុំ អភ័យវង្ស បានគ្រប់​គ្រងខេត្តបាត់ដំបងពីឆ្នាំ១៨៩៥ រហូតដល់ឆ្នាំ១៩០៧។ នៅពេលដែល​បារាំងយកខេត្តនេះមកវិញ ឈុំ ក៏រើផ្ទះសម្បែងប្រមូលទ្រព្យសម្បត្តិទាំង​ប៉ុន្មានពីខេត្តបាត់ដំបង ​​ព្រមទាំងដឹក ប្រពន្ធ និងកូន​ចៅប្រហែលជាង ១០០ រទេះគោទៅរស់នៅឯបស្ចឹមបុរី ប្រទេសថៃ។ ឯកសារ​ខ្លះ​ទៀត បានកត់ត្រាទុកថា អាណាព្យាបាលបារាំងកាលនោះបានយល់ព្រមផ្តល់លុយឱ្យ ឈុំ អភ័យវង្ស ចាប់​ពីឆ្នាំ១៩០៧ រហូតដល់គាត់ស្លាប់ ក្នុង១ឆ្នាំ ១សែនបាត ដែលជាថ្នូរនឹងការចាកចេញរបស់គាត់។ តាមសៀវភៅ លោក តូច ឈួង ស្តេចក្រាញ់ ឈុំ អភ័យវង្ស បានស្លាប់​កំឡុងឆ្នាំ១៩២២។

ក្នុងប្រវត្តិសាស្ត្រនៃនយោបាយប្រទេសថៃ គេឃើញ បុត្ររបស់ ឈុំ អភ័យវង្ស ម្នាក់ឈ្មោះ ខួង (គួង/ខួង អភ័យវង្ស) កើតឆ្នាំ១៩០២ នៅខេត្តបាត់ដំបង គឺជាអ្នកបង្កើត​គណបក្សប្រជាធិបតេយ្យ​ដំបូងបំផុតរបស់ប្រទេសសៀម ធ្លាប់បានឡើងធ្វើជានាយករដ្ឋមន្ត្រីសៀមដល់ទៅ៣ដង។ តាំងពីការដំណរវង្សត្រកូលមកពីជំនាន់ទី១ រហូតដល់ចុងជំនាន់ទី៥ ដែលការផ្សំផ្គុំរវាងត្រកូលសៀម ជាមួយត្រកូលខ្មែររបស់អ្នករួមត្រកូលអភ័យវង្សនេះ រហូតដល់ថ្នាក់មិនអាចបែងចែកឲ្យបានច្បាស់លាស់។ គ្រាមួយនៅពេលមានការបោះឆ្នោតជ្រើសតាំងនាយករដ្ឋមន្ត្រី អ្នកនយោបាយ ឈ្មោះ ខួង អភ័យវង្ស ត្រូវបានបក្សម្ខាងទៀត​ចោទប្រកាន់ថា ខ្លួនលោកមាន​បុព្វបុរសជាខ្មែរ ដែលជាហេតុនាំឱ្យលោក ខួង មិនសូវមានការគាំទ្រផ្នែកនយោបាយ។ ភូមិអ្នកនិពន្ធសូមសង្ខេបរឿងរ៉ាវសម័យលោកម្ចាស់ត្រឹមនេះ បើអ្នកអានចង់ដឹងច្បាស់សូមជាវសៀវភៅអានមានភាសាខ្មែរ និងភាសាបារាំង៕

លោក ប៉េងសៀក ជាអ្នកស្នេហាកិច្ចការតែងនិពន្ធយ៉ាងខ្លាំង ហើយលោកបានផ្តើមអាជីពតែងនិពន្ធដំបូងនៅឆ្នាំ១៩៦៣។ ព័ត៌មានមិនច្បាស់ការថា លោកបានស្លាប់នៅអំឡុងចុងឆ្នាំ១៩៧៥ ក្នុងរបបកម្ពុជាប្រជាធិបតេយ្យខ្មែរក្រហមចូលកាន់កាប់ក្រុងភ្នំពេញ។ ក្នុងឆ្នាំ១៩៦៤ លោកបានចូលរៀននៅមហាវិទ្យាល័យច្បាប់ ហើយពីរឆ្នាំក្រោយមកក៏ទទួលបានសញ្ញាបត្រផ្នែកខាងវិជ្ជាច្បាប់។ លោកមានទស្សនៈប្រឆាំងអំពីរបៀបដាក់ទោសដល់ពលរដ្ឋ និងអ្នកទោសនយោបាយក្នុងសម័យសង្គមរាស្ត្រនិយមរបស់សម្តេចព្រះ នរោត្តម សីហនុ និងរបបសាធារណរដ្ឋខ្មែររបស់សេនាប្រមុខលន់ នល់។ ក្នុងឆ្នាំ១៩៦៨ រាជការរបស់សម្តេចឪ បានបញ្ជូនលោកឲ្យទៅបម្រើការក្នុងជួរយោធា ដែលជាកាតព្វកិច្ចចាំបាច់របស់ពលរដ្ឋខ្មែរក្នុងកាលៈទេសៈប្រទេសមានសង្គ្រាម។

ទើបចូលបំរើយោធាក្នុងរាជការសម័យសង្គមរាស្ត្រនិយមភ្លាម លោកបានចុះបំពេញបេសកកម្មដំបូងនៅស្រុកវ៉ឺនសៃ ខេត្តរតនគីរី ហើយក្រោយពីបំពេញកាតព្វកិច្ចយោធារយៈពេលមួយឆ្នាំចប់ លោកក៏បានសរសេររឿងប្រលោមលោករឿង«ខ្យល់កំបុតត្បូង»ចប់ផងដែរ។ ក្រោយពីបញ្ចប់កាតព្វកិច្ចយោធារយៈពេល១ឆ្នាំ លោកក៏ចូលបំរើការនៅក្រសួងយុត្តិធម៌វិញ។ ក្រោយពីសង្គមរាស្ត្រនិយមត្រូវបានធ្វើរដ្ឋប្រហារដោយសេនាប្រមុខលន់ នល់ និងបក្ខពួក នាថ្ងៃទី១៨ ខែមីនា ឆ្នាំ១៩៧០ លោក ប៉េងសៀក បានចូលបំរើជាយោធាជាថ្មីក្នុងរបបសាធារណរដ្ឋខ្មែរ អំឡុងឆ្នាំ ១៩៧១ ព្រោះលោកជានាយទាហានបម្រុងរដ្ឋការ(Officier réserve)នៅវិទ្យាល័យស៊ីសុវត្ថិ។

ទោះជាមានកាតព្វកិច្ចយោធាក្តី លោក ឡាំង ប៉េងសៀក តែងតែជាប់ចិត្តលើកិច្ចការតែងនិពន្ធជានិច្ច ពិសេសរឿងប្រលោមលោកមនោសញ្ចេតនា។ អ្នកនិពន្ធរូបនេះ និយមពិពណ៌នាយ៉ាងជក់ចិត្តលើសម្រស់តួអង្គស្រីក្នុងរឿងប្រលោមលោក។ រឿង”ខ្យល់កំបុតត្បូង» លោកនិពន្ធចប់តាំងពីឆ្នាំ១៩៦៨ ប៉ុន្តែរឿងនេះពុំបានជ្រើសរើសក្នុងការប្រឡងអក្សរសាស្ត្រដែលសមាគមអ្នកនិពន្ធខ្មែរចាត់ចែងនោះឡើយ ព្រោះ លោកជាប់បំពេញកម្មសិក្សាផ្នែកយោធាវិជ្ជា។ ស្នាដៃរឿងខ្យល់កំបុតត្បូង គឺនិពន្ធចប់នៅស្រុកវ៉ឺនសៃនៅថ្ងៃទី ៣០ ខែតុលា១៩៦៨ កែសម្រួលរួចរាល់នៅរាជធានីភ្នំពេញថ្ងៃទី១ ខែមេសា ឆ្នាំ១៩៧២។

លោក ឡាំង ប៉េងសៀក បានចូលជាសមាជិកសមាគមអ្នកនិពន្ធខ្មែរក្នុងឆ្នាំ១៩៧០ ហើយនាឆ្នាំ១៩៧២ លោកបានចូលទៅក្នុងសមាសភាពនៃគណៈកម្មការបោះពុម្ពផ្សាយរបស់សមាគមអ្នកនិពន្ធខ្មែរ។ សមាសភាពគណៈកម្មការបោះពុម្ពផ្សាយសមាគមអ្នកនិពន្ធខ្មែរ មាន ឡឹក រ៉ារី ជាប្រធាន ហើយមានសមាជិក៧នាក់ផ្សេងទៀតរួមមានលោក គ្រូច ប៊ុនលី  លោកតាំង វស្សា, លោកស៊ូ ចំរើន, លោកឈិត វ័ណន័យ, លោកគង់សម្ភារៈ លោក យូ បូ និងលោក ម៉ៅ គីមសៀង។

ខាងលើនេ ជាស្នាដៃអក្សរសិល្ប៍ដែលបានចេញផ្សាយកន្លងមក រួមមានប្រលោមលោករឿង ព្រលឹងម៉ែ, ទោសពានវាំង, តារារៀងរះ, មេចោរកំបុតក, ខ្លោចចិត្តនៅឡាបានសៀក, ខ្លោចចិត្តនៅឡាបានសៀក, ទោសពានវាំង, ស្រងេះស្រងោច, ខ្យល់កំបុតត្បូង, កូនអើយឥតម៉ែ, វីយូឡុងស្នេហា, ជ្រោះអូយ៉ាដាវ, ទំនួញក្មេងកំព្រា, សត្វរំពេ៕

ការចារឹកទុកក្នុងសាត្រាស្លឹករឹតអំពី Mahabharata, Ramayana និង Purana តាមប្រាសាទហិណ្ឌូ ត្រូវបានចងក្រងជាឯកសារនៅក្នុងសិលាចារឹកតាំងពី
មុនសម័យអង្គរ (Veal Kantel K.359) ដែលមានអាយុកាលតាំងពីដើមសតវត្សរ៍ទី៧ និងសិលាចារឹកសតវត្សរ៍ទី៩ (ព្រៃប្រាសាទ K.279) ។ ក្សត្រខ្មែរ ព្រះបាទយសោវរ្ម័ន ទ្រង់ប្រោសប្រទាន នូវស្លឹកត្នោត ចង្កៀងខ្មៅ និងម្សៅដី សម្រាប់លាបស្លឹកដល់ក្រុមអ្នកសិក្សា ឬក្រុមអ្នកចារឹកអក្សរលើសិ្លឹករឹត។ រូបចម្លាក់ខ្មែរក្នុងសតវត្សរ៍ ទី១១-១២ (រក្សាទុកនៅសារមន្ទីរជាតិ ក្រុងបាងកក) បង្ហាញព្រះពោធិសត្វ Avalokiteshvara ក្នុងព្រះហស្តរបស់ព្រះអង្គមាន អង្កាំ គ្រាប់ផ្កាឈូកនិងសៀវភៅស្លឹកត្នោត។ ចំណែកឯរូបចម្លាក់នៅសតវត្សរ៍ទី១២ គេរកឃើញនៅប្រាសាទអង្គរវត្តមានរូប អប្សរាកាន់សាត្រាស្លឹករឹតបែបនេះផងដែរ។

នៅក្នុងប្រពៃណីសាត្រាស្លឹករឹតខ្មែរ គេស្គាល់សាត្រាស្លឹករឹតពីរប្រភេទរួមមាន៖ ទម្រង់ខ្លី (វៀន) ដែលមានទំនោរទៅជាសៀវភៅដៃដែលភាគច្រើនសរសេរជាភាសាខ្មែរ ចំណែកទម្រង់វែង (សាត្រា ) ស្លឹកត្នោត សាត្រាស្លឹករឹតភាគច្រើនមានគម្ពីរពុទ្ធសាសនាជាភាសាបាលី ឬភាសាបាលី-ខ្មែរពីរភាសា ព្រមទាំងធម្មទេសនា ការសរសេរច្បាប់ និងអត្ថបទអក្សរសាស្ត្របុរាណ និងកំណាព្យជាភាសាខ្មែរ។ បន្ថែមពីលើស្លឹកត្នោត ក៏មានសៀវភៅបត់ (ក្រាំង) ដែលច្នៃដោយក្រដាស (ស្នា) ធ្វើពីសំបកឈើរបស់ Streblus Asper ដែលជាដើមឈើនៅក្នុងគ្រួអំបូរនៃឈើ Mulberry ។ ក្រដាសអាចមានពណ៌ក្រែមធម្មជាតិ ជាមួយ
នឹងអត្ថបទដែលសរសេរដោយទឹកថ្នាំខ្មៅ ឬវាអាចត្រូវបានធ្វើឱ្យខ្មៅ និងអត្ថបទសរសេរដោយដីសពណ៌ស ទឹកថ្នាំហ្គាំបូលឿង ឬទឹកថ្នាំពណ៌មាស។ ទម្រង់អក្សរខ្មែរសំខាន់ពីរមាននៅក្នុងសាត្រាស្លឹករឹត៖ អក្សរចារឹក (អក្សរខ្វែង) និង អក្សរមូល។

ទោះបីជាមានការខិតខំប្រឹងប្រែងរួមគ្នាជាច្រើនទស្សវត្សរ៍ដោយអ្នកប្រាជ្ញខ្មែរ និងបារាំង ដើម្បីការពារសាត្រាស្លឹករឹតរបស់កម្ពុជាក៏ដោយ ក៏ភាគច្រើនបានបាត់ទៅវិញ។ ប្រមាណជា៨០%នៃសម្បត្តិវប្បធម៌ទាំងនោះ ត្រូវបានបាត់បង់ក្នុងសង្គ្រាម និងការបំផ្លិចបំផ្លាញដោយរបបខ្មែរក្រហម ការធ្វេសប្រហែសដោយសារតែភាពក្រីក្រក្រោយសង្គ្រាម និងថ្មីៗនេះ គឺការបំផ្លិចបំផ្លាញដោយមនុស្សលួចលក់ជាវត្ថុអនុស្សាវរីយ៍សម្រាប់ទេសចរបរទេស។ ទោះបីជាយ៉ាងណាក៏ដោយ អក្សរត្រាស្លឹករឹតមួយចំនួនធំដែលមានអក្សរបាលី ឬពីរភាសាជាអក្សរខ្មែរត្រូវបានរក្សានៅក្រុងបាងកក ប្រទេសថៃ។ ប្រទេសនេះមានទំនាក់ទំនងយ៉ាងរឹងមាំជាមួយបេតិកភណ្ឌវប្បធម៌ខ្មែរ ដោយសារតែប្រទេសថៃបច្ចុប្បន្នជាផ្នែកមួយនៃអតីតអាណាចក្រខ្មែរ។

ព្រហ្មញ្ញសាសនា និងព្រះពុទ្ធសាសនាភាគច្រើនត្រូវបានហូរចូលដល់នគរថៃសម័យដើម សុខោទ័យ និងអយុធ្យា តាមរយៈអាណាចក្រខ្មែរ ហើយអ្នកគ្រប់គ្រង
ថៃនាពេលនោះ បានទាក់ទាញការបំផុសគំនិតពីខ្មែរក្នុងដំណើរការបង្កើតអក្សរសិល្ប៍ សិល្បៈ ស្ថាបត្យកម្ម ច្បាប់ និងរដ្ឋបាល។ អស់ជាច្រើនសតវត្សរ៍មកហើយ រហូតទាល់តែមានការបោះពុម្ពនៅសតវត្សរ៍ទី១៩ វាជាទម្លាប់ធម្មតាក្នុងការចម្លងសាត្រាស្លឹករឹតជាវិធីរក្សាអត្ថបទពិសិដ្ឋរបស់ពុទ្ធសាសនា និងហិណ្ឌូ ហើយជារឿយៗច្បាប់ចម្លងបែបនោះ រួមទាំងការបោះពុម្ពទាំងមូលនៃព្រះត្រៃបិដកភាសាបាលី ត្រូវបានឧបត្ថម្ភដោយសមាជិកនៃរាជវង្សថៃ។

នាចុងសតវត្សរ៍ទី១៨ អក្សរខ្មែរត្រូវបានកែសម្រួលដើម្បីសម្រួលស្រៈ និងសំនៀងថៃ ដើម្បីសរសេរអត្ថបទជាភាសាថៃ ដោយប្រើតួរអក្សរនិងស្រៈ ខ្មែរ (ហៅ
ថា អាសន ខុម ជាភាសាថៃ)។ ការចម្លងសាត្រាស្លឹករឹតខ្មែរបានឈានដល់ចំណុចកំពូល នៅពេលដែលលោក George Cœdès ត្រូវបានគេចាត់ឱ្យទៅគ្រប់គ្រងបណ្ណាល័យ Royal Vajirañāna ក្នុងទីក្រុងបាងកក (១៨១៦-១៨១៨) ហើយបានបញ្ជាឱ្យថតចម្លងសាត្រាស្លឹករឹតខ្មែរដ៏កម្រ និងអត្ថបទដែលមិនត្រូវបានគេស្គាល់នៅខាងក្រៅប្រទេសកម្ពុជាទុកប្រើប្រាស់ជាក្បួនខ្នាតក្នុងសង្គមនិងរបៀបរបបដឹកនាំថៃ។

សាត្រាស្លឹករឹតភាគច្រើនដែលមានអត្ថបទជាអក្សរខ្មែរនៅបណ្ណាល័យអង់គ្លេសមានប្រភពមកពីប្រទេសថៃភាគកណ្តាល ហើយមានអត្ថបទព្រះពុទ្ធសាសនាពីរភាសា ការរចនា យ៉ាន់ត្រា ការព្យាបាល និងសទ្ទានុក្រម។ ទោះជាយ៉ាងណាក៏ដោយ អក្សរត្រាស្លឹករឹតមួយចំនួនស្ទើរតែមកពីប្រទេសកម្ពុជាដែលមានអត្ថបទជាភាសាបាលី ឬភាសាខ្មែរ។ ទាំងនេះរួមបញ្ចូលស្លឹកត្នោត ក៏ដូចជាសៀវភៅបត់ក្រដាស។

បណ្តុំនៃអត្ថបទអក្សរសាស្ត្រខ្មែរចំនួន ១១ ភាគ គឺជាឧទាហរណ៍ដ៏ល្អនៃក្រាំងច្រើនភាគ (សៀវភៅបត់) ធ្វើពីក្រដាសពណ៌ក្រែម (ឬ ១៦១៣១/១-១១)។ អត្ថបទ​ត្រូវ​បាន​សរសេរ​ដោយ​ទឹកថ្នាំ​ពណ៌​ខ្មៅ ហើយ​ភាគ​នីមួយៗ​មាន​ត្រា​ក្រហម​នៅ​លើ​គម្រប​ខាងមុខ ឬ​ខាងក្រោយ (រូបភាព​ខាងក្រោម)។ ទោះបីជាគ្មានភាគណាមួយមានកាលបរិច្ឆេទក៏ដោយ ប៉ុន្តែពួកគេត្រូវបានគេគិតថា ជាច្បាប់ចម្លងដែលបានធ្វើឡើងនៅចន្លោះឆ្នាំ ១៨៩០ និង១៩២៥ ពីសាត្រាស្លឹករឹតចាស់ៗ។ ក្នុង​ភាគ​ទី​៣ ឈ្មោះ​ប្រាសាទ​មួយ​ឈ្មោះ វត្ត​ពុទ្ធោម វឌ្ឍនៈ ត្រូវ​បាន​លើក​ឡើង  និង​មាន​ជំពូក​ពី​ប្រលោម​លោក​ដូច​ជា “ហាន់យ៉ាន” (វគ្គ ១) “តាវ រីយ៉ូន” (វគ្គ ២-៥, ៨-១០) ប្រហែល​ជា​និពន្ធ​ដោយ អ៊ុកណា កាគ្រីខេវ និង បាណា រតនៈ កុសាខៅ ក្នុង​ឆ្នាំ ១៨៣៧ “កៅអឹម ” ដែលជាអត្ថបទបង្រៀនក្នុងខគម្ពីរដែលមានការដាស់តឿនពីឪពុកដល់កូនប្រុសរបស់គាត់អំពីសិល្បៈនៃជីវិតនយោបាយ និង “ Dambèk puon nak ” ដែលជារឿងនិទានមួយអំពីភាពល្ងង់ខ្លៅរបស់បុរសទំពែកបួននាក់(ទាំងពីរវគ្គទី 6)។ សៀវភៅខ្លះក៏មានកំណត់ចំណាំជាភាសាថៃផងដែរ ដែលប្រហែលជាត្រូវបានបន្ថែមនៅពេលក្រោយ ។

សាត្រាស្លឹករឹត តូចមួយដ៏មានមន្តស្នេហ៍ ធ្វើពីក្រដាសស្លែខ្មៅ ត្រូវបានទទួលនៅពេលដែលប្រមូលសៀវភៅ និងសាត្រាស្លឹករឹតរបស់អតីតអ្នកថែរក្សា គឺ លោក ហេនរី ជីនប៊ឺក ត្រូវបានប្រគល់ឱ្យបណ្ណាល័យ បន្ទាប់ពីមរណភាពរបស់គាត់ក្នុងឆ្នាំ ២០០៧។ អត្ថបទជាភាសាខ្មែរត្រូវបានសរសេរដោយទឹកខ្មៅមាស។ ជាអក្សរខ្មែរ ជ្រាំង ប៉ុន្តែដោយសារសាត្រាស្លឹករឹតមិនពេញលេញ ទើបមិនអាចកំណត់អត្តសញ្ញាណអត្ថបទនេះបានយូរ។ លោកវេជ្ជបណ្ឌិត Trent Walker មកពីសាកលវិទ្យាល័យស្ទែនហ្វដ អាចកត់សម្គាល់បានថា អត្ថបទគឺជាសំបុត្រដែលផ្ញើទៅកាន់រាជវង្ស ដែលមានសំណុំទំនាយសម្រាប់អនាគត និងការដាស់តឿនដែលត្រូវធ្វើតាម។ វាយោងអត្ថបទទំនាយ ( damnay ) ផ្សេងទៀត រួមទាំង Ind damnay ។ រយៈពេលប៉ាន់ស្មាននៃការបង្កើតរបស់វាគឺនៅចន្លោះឆ្នាំ ១៨៥០ ដល់ឆ្នាំ ១៩២៥ ។ សាត្រាស្លឹករឹត ឬ​ក្រាំង ​មាន​ព្រះរាជា​សរសេរ​ដោយ​ទឹកខ្មៅ​មាស ជា​អក្សរ​ខ្មែរ (​ជ្រាំង) ។ កម្ពុជា, គ. 1850-1925 ។ ពីការប្រមូលដោយ
លោក Henry Ginsburg នៅបណ្ណាល័យអង់គ្លេស។ សាត្រាស្លឹករឹតបុរាណខ្មែរ ដូចឧទាហរណ៍ដែលបង្ហាញខាងលើ ត្រូវបានប្រើប្រាស់ជាចំណេះដឹង
ជាច្រើនសតវត្សរ៍មកហើយ ហើយផ្តល់ឱ្យយើងនូវការយល់ដឹងអំពីប្រពៃណីសាសនា អក្សរសាស្ត្រ និងវប្បធម៌នៃអរិយធម៌ខ្មែរ៕

ភូមិអ្នកនិពន្ធសូមលើកយកនូវសេចក្តីសង្ខេបប្រវត្តិលោក ញ៉ុក ថែម ជូនមិត្តអ្នកអានបានជ្រាប។ អ្នកនិពន្ធ ញ៉ុក ថែម កើតនៅថ្ងៃទី២២ ខែមិថុនា ឆ្នាំ១៩០៣  នៅឃុំស្វាយប៉ោ ស្រុកសង្កែខេត្តបាត់ដំបង ។ ឪពុក​ឈ្មោះ ណុច និង​ម្ដាយ​ឈ្មោះ ហៀក ជាជនជាតិ​ខ្មែរ និង​ជា​កសិករ​នៅ​ភូមិ អូរតាគី ឃុំជ្រៃ ខេត្តបាត់ដំបង។​​ កាលនៅវ័យកុមារ អំឡុងឆ្នាំ ១៩១៣ កុមារា ថែម បានទៅស្នាក់នៅជាមួយព្រះសង្ឃក្នុងវត្តសង្កែ។ កុមារថែម ​បាន​សិក្សា​ជាមួយ​គ្រូ និង​សិក្សា​ច្បាប់នានាពី​លោក​គ្រូសូត្រនាម ទូច នៅ​វត្ត​ពោធិ៍ ខេត្តបាត់ដំបង។ នៅឆ្នាំ ១៩១៨  ទើប ព្រះគ្រូចៅអធិការវត្តបំបួស ជាសាមណេរ។ ។ អង្គសាមណេរ ញ៉ុក ថែម បានសិក្សាច្បាប់ជាភាសាបាលី ហើយបានបន្តការសិក្សាជាមួយគ្រូផ្សេងទៀតនៅក្នុងខេត្តនេះ។

ពេលចម្រើនវ័យបន្តិច ព្រះអង្គបាននិមន្តទៅសិក្សានៅប្រទេសថៃក្នុងឆ្នាំ ១៩១៩ ហើយបានបន្តអាជីពនៅទីក្រុងបាងកក ប្រទេសថៃមួយរយៈ។ ចំពោះការសិក្សាចន្លោះ ឆ្នាំ១៩២១ ដល់ឆ្នាំ ១៩២៣ ព្រះអង្គបានជាប់បរិញ្ញាបត្រជាន់ខ្ពស់ ។ នៅឆ្នាំ១៩២៤ ព្រះអង្គបានបួសជាភិក្ខុមួយអង្គ ហើយក្នុងឆ្នាំដដែលនោះ ភិក្ខុអង្គនេះ បានបញ្ចប់បរិញ្ញាបត្របាលី ៣ប្រយោគ។ ពីរឆ្នាំក្រោយមក គ.ស ១៩២៦ ព្រះអង្គជាប្រយោគទី៤ និងពីរឆ្នាំក្រោយមក (១៩២៨) ប្រយោគទាំង៥ ហើយចុងក្រោយព្រះអង្គជាប់ប្រយោគ៦ឆ្នាំ នៅឆ្នាំ១៩២៩ ។ ជាន់ (ឬកម្រិត) ប្រយោគទី ៩ ខ្ពស់បំផុត គឺថ្នាក់(បណ្ឌិត) ។

ពេល​ទៅ​សិក្សា​នៅ​ប្រទេស​ថៃ លោក​ក៏​បាន​ធ្វើ​ការ​នៅ​ទីនោះ​ដែរ ក្នុងឋានៈជាគ្រូភាសាបាលីនៅទីក្រុងបាងកក ពីគ.ស.១៩២៧ ទល់នឹង.១៩៣០ ទើបនិមន្តត្រឡប់មកភ្នំពេញវិញ ធ្វើជាសមាជិកគណៈកម្មការព្រះត្រៃបិដក។

នៅឆ្នាំ ១៩៣៨ ព្រះភិក្ខុ ញ៉ុក ថែម បានធ្វើការនៅបណ្ណាល័យជាតិមានមុខងារជាអ្នកសម្របសម្រួលបោះពុម្ពសៀវភៅ និងទស្សនាវដ្តីផ្សេងៗ។ កម្ពុជាសុរិយា នៅឆ្នាំបន្ទាប់ (១៩៣៩) ព្រះអង្គ ជាអ្នកតំណាងព្រះអង្គម្ចាស់ នរោត្តម សុធារស និងជាអធិបតីក្នុងទីក្រុងពុទ្ធសាសនា ជាមួយតំណាងអ្នកផ្សេងទៀត ដើម្បីរៀបចំកម្មវិធីសិក្សា និងពិធីពុទ្ធសាសនានៅទីក្រុងហ្លួងព្រះបាង និងទីក្រុងវៀងច័ន្ទ ប្រទេសឡវ។

ឆ្នាំ ១៩៤២ បាន​សម្ពោធ​មន្ទីរ​សាសនា​ខេត្ត​ឃ្លាំង​បណ្ឌិត្យសភា​វៀតណាម​ភាគ​ខាង​ត្បូង ហើយ​ឆ្នាំ ១៩៤៣ តំណាង​ឱ្យ​កម្មវិធី​សិក្សា​សម្រាប់​ពុទ្ធសាសនិក​នៅ​ប៉ាក់សេ ប្រទេស​ឡាវ។ នៅឆ្នាំ ១៩៤៦ លោកបានធ្វើការនៅវិទ្យាស្ថានពុទ្ធសាសនបណ្ឌិត្យ និងជាសាស្រ្តាចារ្យនៅវិទ្យាល័យស៊ីសុវត្ថិ។ ប៉ុន្តែ​នៅ​ឆ្នាំ ១៩៥០ ព្រះអង្គ​បាន​លាលែង​ពី​ពុទ្ធសាសនិក​ទៅ​បម្រើ​ក្រសួងវិញ​។ ប៉ុន្តែនៅឆ្នាំ ១៩៥៨ ព្រះអង្គបានផ្លាស់ទៅធ្វើការនៅសាលាក្រុងជាសាស្រ្តាចារ្យ និងអ្នកស្រាវជ្រាវនៅវិទ្យាស្ថានអក្សរសាស្ត្រ និងជាសាស្រ្តាចារ្យនៅសាលាភូមិន្ទរដ្ឋបាលផងដែរ។  ពេលព្រះអង្គនិមន្ត​មក​សិក្សា និង​ធ្វើ​ការ​នៅ​ប្រទេស​ថៃ លោកបាន​សរសេរ​សៀវភៅ​ជា​ភាសា​ថៃ និងភាសាបាលី។ លើសពីនេះ លោក ញ៉ុក ថែម មានស្នាដៃជាច្រើនជាភាសាអង់គ្លេស និងភាសាជាតិដូចជា៖ នមោកថា, នានាជាតក, វណ្ណនា, ធម្មនិទេសភាគ១, ទេវតាភាសិត, និងពុទ្ធភាសិត។

ក្រៅពីនេះ លោកមានស្នាដៃអក្សរសិល្ប៍ជាខេមរភាសាយ៉ាងច្រើនដូចជា៖ ពុទ្ធប្បវត្តិសង្ខេប អនុពុទ្ធប្បវត្តិ ភាគ១-ប្រជុំភាសិតភាគ១-២, មហាវេស្សន្ដរជាតក, ប្រជុំពុទ្ធភាសិត, ជាតិសាសនាព្រះមហាក្សត្រ, រឿងបិសាចស្នេហា (ប្រលោមលោកបោះពុម្ពឆ្នាំ១៩៤២), រឿង កុលាបប៉ៃលិន(ប្រលោមលោកបោះពុម្ពក្នុងឆ្នាំ១៩៣៦ ឬ១៩៤៣), ឯកសហរាត្រី (ភាគខ្លះ ប្រែ), ចូឡវេទល្លសូត្រ (ប្រែ), វិធីប្រតិបត្តិធម៌, ពន្លឺអាស៊ីទ្វីប (ប្រែ) –បញ្ញាសជាតកសង្ខេប ភាគ១-២, ន​មោ​ដីកា​កថា, នានា​ជាតក​វណ្ណ​ន, ធម្មបទ​និទ្ទេស, ទេវតា​ភាសិត, ពុទ្ធភាសិត និង អត្ថបទ​​​ថៃ​លើ​សាស្ត្រា​ស្លឹក​រិត, រឿងប្រលោមលោកបិសាច​ស្នេហា ភ្នំពេញ ១៩៤២, រឿងប្រលោមលោកកុលាប​ប៉ៃលិន ភ្នំពេញ ១៩៤៣៕

បន្ទាប់ពីសម្តេចសង្ឃ ដាឡៃ ឡាម៉ា ទី១៣ បានទទួលមរណភាពនៅឆ្នាំ ១៩៣៥ រដ្ឋាភិបាលទីបេបានចាប់ផ្តើមស្វែងរកអ្នកស្នងតំណែងបន្តសម្រាប់ដឹកនាំ។ គណៈប្រតិភូមួយត្រូវបានបង្កើតឡើង និងស្វែងរកនៅភាគឦសានទីបេ។ មេដឹកនាំនៃគណៈប្រតិភូគឺលោក Lama Kewtsang Rinpoche អាចារ្យវត្ត
សេរ៉ា(Sera) ។

គណៈប្រតិភូបានទៅភូមិ Amdo ហើយបានរកឃើញទេសភាពស្រដៀងនឹងរូបភាពដែលបានឃើញនៅក្រោមបឹងដ៏ពិសិដ្ឋ។ ព្រឹទ្ធាចារ្យភូមិ ឡាម៉ា ខេវស្តង់(Lama Kewtsang) រួមជាមួយសមាជិកផ្សេងទៀតបានទៅលេងផ្ទះមួយដែលមានទឹកស្អុយចម្លែក។ នៅក្នុងផ្ទះនោះ ក្មេងប្រុសនេះបានស្គាល់ផ្កាកុលាបដែល Lama Kewtsang កំពុងកាន់(សម្លឹងរក) ហើយតាមរយៈសំណួរ និងការធ្វើតេស្តសមត្ថភាពជាបន្តបន្ទាប់ រូបគាត់បានបង្ហាញយ៉ាងច្បាស់អំពីលក្ខណៈសម្បត្តិថា ខ្លួនគាត់ជា ដាឡៃ ឡាម៉ាទី១៤ ។

លទ្ធផល​ទាំងនេះ​បាន​ពង្រឹង​ជំនឿ​របស់​ពួកគេ​ថា ​ពួកគេ​បាន​រក​ឃើញ​សម្តេច​សង្ឃ​ដាឡៃ​ឡាម៉ា​ថ្មីហើយ។ ឈ្មោះ ដាឡៃ ឡាម៉ា ត្រូវ​បាន​គេ​យក​ចេញ​ពី​ពាក្យ​ទីបេចំនួន៣ពាក្យ “Ah” “Ka” និង “Ma” ដែល​ត្រូវ​គ្នា​ទៅ​នឹង​កន្លែង​សំខាន់ៗ​ក្នុង​ជីវិត​របស់​សម្តេចដាឡៃឡាម៉ាទី ១៤ដូចជា​ខេត្ត Lhasa វត្ត ឃូមប៊ុន(Kumbum )និង​វត្ត កាម៉ា រ៉ូលដ័រជី(Karma Rolpe Dorje) ។

តាំង​ពី​បាន​ក្លាយ​ជា​សម្តេច​សង្ឃ​ដាឡៃឡាម៉ា លោកតេនជីនហ្គិតសូ (Tenzin Gyatso) ជា​អ្នក​ដឹកនាំ​ខាង​វិញ្ញាណ និង​នយោបាយ​របស់​ប្រជាជន​ទីបេ។ គាត់បានបង្កើនកិច្ចខិតខំប្រឹងប្រែងដើម្បីការពារវប្បធម៌ទីបេ និងព្រះពុទ្ធសាសនា ហើយបានស្វែងរកការទទួលស្គាល់ និងឯករាជ្យភាពសម្រាប់ទីបេពីប្រទេសចិកុម្មុយនិស្ត។ គាត់ត្រូវបានគេស្គាល់ថា ជាសកម្មជនសិទ្ធិមនុស្ស ហើយបានទទួលរង្វាន់ណូបែលសន្តិភាពក្នុងឆ្នាំ១៩៨៩ ។

ប្រវត្តិការងាររបស់សម្តេចសង្ឃ ដាឡៃ ឡាម៉ា ទី១៤

សម្តេចសង្ឃដាឡៃឡាម៉ាទី១៤ បានចាប់ផ្តើមការអប់រំរបស់ព្រះអង្គនៅអាយុត្រឹមប្រាំមួយឆ្នាំ បង្រៀនដោយព្រះសង្ឃនាម ជេន Zen) ។ កម្មវិធីសិក្សារបស់កុមារតូចឡាម៉ាគឺផ្អែកលើប្រពៃណី Nalanda ហើយរួមបញ្ចូលមុខវិជ្ជាសំខាន់ៗចំនួនប្រាំ និងមុខវិជ្ជាតូចៗចំនួនប្រាំ។ មុខវិជ្ជាសំខាន់ៗរួមមាន ៖ តក្កវិជ្ជា វិចិត្រសិល្បៈ វេយ្យាករណ៍សំស្រ្កឹត និងឱសថសាស្ត្រ។ ទោះជាយ៉ាងណាក៏ដោយ ការផ្តោតសំខាន់គឺទៅលើទស្សនវិជ្ជាព្រះពុទ្ធសាសនា ដែលចែកចេញជា៥ប្រភេទគឺៈ ទស្សនវិជ្ជាមជ្ឈិម សិក្ខាបព្រាហ្មណ៍ តក្កៈវិជ្ជា និងអរហន្តសម្មាសម្ពុទ្ធ។ មុខវិជ្ជារង​ទាំង​ប្រាំ​នោះ​រួម​មាន សទិសន័យ ការ​តែង​និពន្ធ ហោរាសាស្ត្រ ល្ខោន កំណាព្យ ជាដើម។

ក្នុងវ័យ២៣ព្រះវស្សា ក្នុងពិធីបុណ្យអធិស្ឋានដ៏អស្ចារ្យប្រចាំឆ្នាំ ១៩៥៩ សម្តេចដាឡៃឡាម៉ាទី១៤ បានប្រឡងចុងក្រោយរបស់ព្រះអង្គនៅប្រាសាទ Jokhang ក្នុងទីក្រុង Lhasa ។ សម្តេចបានប្រឡងជាប់ដោយកិត្តិយស និងបានទទួលបណ្ឌិត Geshe Lharampa ដែលស្មើនឹងបណ្ឌិតកំរិតខ្ពស់បំផុតក្នុងទស្សនវិជ្ជាព្រះពុទ្ធសាសនាសព្វថ្ងៃនេះ។

នៅឆ្នាំ ១៩៥០ បន្ទាប់ពីចិនបានឈ្លានពានតំបន់ទីបេ សម្តេចសង្ឃដាឡៃឡាម៉ាទី ១៤ ត្រូវបានគេហៅឱ្យឡើងកាន់អំណាចនយោបាយ។ នៅឆ្នាំ ១៩៤៥ ព្រះអង្គធ្លាប់បានយាង្គទៅទីក្រុងប៉េកាំងដើម្បីជួបជាមួយលោកប្រធានម៉ៅ សេទុង និងមេដឹកនាំចិនផ្សេងទៀតដូចជា ជូរ អេនឡាយ និងតេង ស៊ាវពីង។ ទីបំផុតនៅឆ្នាំ ១៩៥៩ បន្ទាប់ពីការបះបោររបស់ជនជាតិទីបេនៅទីក្រុងឡាសាត្រូវបានបង្ក្រាបដោយកងទ័ពចិន សម្តេចសង្ឃដាឡៃឡាម៉ាទី ១៤ ត្រូវបានបង្ខំឱ្យភៀសខ្លួនទៅកាន់ប្រទេសឥណ្ឌាដើម្បីស្វែងរកសិទ្ធិជ្រកកោន។ តាំង​ពី​ពេល​នោះ​មក ទ្រង់​គង់​នៅ​ដារ៉ាមសាឡា (ប្រទេស​ឥណ្ឌា)។

ក្នុងអំឡុងពេលនិរទេសខ្លួន រដ្ឋបាលទីបេកណ្តាលដឹកនាំដោយសម្តេចសង្ឃ ដាឡៃ ឡាម៉ា ទី១៤ បានដាក់ការអំពាវនាវមួយ ដើម្បីលើកបញ្ហាទីបេទៅអង្គការសហប្រជាជាតិ។ មហាសន្និបាតអង្គការសហប្រជាជាតិបានអនុម័តដំណោះស្រាយចំនួនបីទាក់ទងនឹងទីបេក្នុងឆ្នាំ១៩៥៩និងឆ្នាំ១៩៦៥ ។ នៅឆ្នាំ ១៩៦៣សម្តេចសង្ឃដាឡៃឡាម៉ាទី ១៤បានបង្ហាញសេចក្តីព្រាងរដ្ឋធម្មនុញ្ញប្រជាធិបតេយ្យសម្រាប់ទីបេ និងកំណែទម្រង់ដើម្បីពង្រឹងលទ្ធិប្រជាធិបតេយ្យរបស់រដ្ឋាភិបាលទីបេ។ ឈ្មោះនៃរដ្ឋធម្មនុញ្ញប្រជាធិបតេយ្យថ្មីគឺ “ធម្មនុញ្ញសម្រាប់ទីបេក្នុងការនិរទេសខ្លួន” ។ ធម្មនុញ្ញនេះធានានូវសេរីភាពនៃការបញ្ចេញមតិ ជំនឿ សុភាសិត និងសកម្មភាពនយោបាយ ព្រមទាំងផ្តល់ការណែនាំលម្អិតអំពីមុខងាររបស់រដ្ឋាភិបាលទីបេសម្រាប់ប្រជាជនទីបេដែលកំពុងរស់នៅនិរទេសខ្លួន។

នៅ​ខែ​ឧសភា ឆ្នាំ​១៩៩០ រដ្ឋាភិបាល​ទីបេ​និរទេស​ខ្លួន​ត្រូវ​បាន​ប្រជាធិបតេយ្យ​ពេញលេញ​តាម​រយៈ​ការ​កែទម្រង់​របស់​សម្តេច​សង្ឃ​ដាឡៃ​ឡាម៉ា​ទី១៤ ក្រុមប្រឹក្សា​ទីបេ​មុន​ដែល​តែងតាំង​ដោយ​លោក​ត្រូវ​បាន​រំលាយ​រួម​ជាមួយ​នឹង​ក្រុមប្រឹក្សា​ប្រជាជន​ទីបេ​ទី១០​ ​ក្នុង​ឆ្នាំ​ដដែល ការនិរទេសខ្លួននៅក្នុងប្រទេសឥណ្ឌា រួមជាមួយនឹងប្រទេសជាង៣៣ ផ្សេងទៀត បានបោះឆ្នោតជ្រើសរើសសមាជិកចំនួន៤៦ ទៅកាន់សភាប្រជាជនទីបេទី ១១ ដោយផ្អែកលើគោលការណ៍នៃមនុស្សម្នាក់ៗបោះឆ្នោតមួយ។ ក្រុមប្រឹក្សានេះជ្រើសរើសសមាជិកនៃរដ្ឋាភិបាលគណៈរដ្ឋមន្ត្រីថ្មី។

ចាប់តាំងពីការបោះឆ្នោតជ្រើសរើសប្រធានគណៈរដ្ឋមន្ត្រីដោយផ្ទាល់ ប្រពៃណីដែលសម្តេចសង្ឃដាឡៃឡាម៉ាទី ១៤ បានកាន់អំណាចខាងលោកិយ និងខាងវិញ្ញាណនៅក្នុងតំបន់ទីបេ តាមរយៈអង្គការ Ganden Phodrang ត្រូវបានបញ្ចប់ជាផ្លូវការ។ ចាប់តាំងពីឆ្នាំ ២០១១ នៅពេលដែលសម្តេច ដាឡៃឡាម៉ាទី ១៤ បានផ្ទេរអំណាចនយោបាយទៅឱ្យថ្នាក់ដឹកនាំជាប់ឆ្នោតរបស់ប្រជាជនព្រះអង្គបានចូលនិវត្តន៍ជាផ្លូវការ។

នៅឆ្នាំ ១៩៨៩ សម្តេចសង្ឃ ដាឡៃ ឡាម៉ា ទី១៤ បានទទួលរង្វាន់ណូបែលសន្តិភាព ដើម្បីជាកិត្តិយសដល់ការតស៊ូអហិង្សារបស់គាត់ ដើម្បីរំដោះទីបេ។ ព្រះអង្គតែងតែតស៊ូមតិលើគោលនយោបាយអហិង្សា សូម្បីតែប្រឈមមុខនឹងអំពើហឹង្សាខ្លាំង ដែលនាំឱ្យគាត់រស់នៅនិរទេសក្នុងប្រទេសឥណ្ឌាជាច្រើនឆ្នាំ។ គួររំលឹកផងដែរថា ព្រះអង្គក៏បានក្លាយជាព្រះសង្ឃដំបូងបង្អស់ដែលបានទទួលរង្វាន់ណូបែលផងដែរ ដោយសារការចាប់អារម្មណ៍របស់ព្រះអង្គចំពោះបញ្ហាបរិស្ថានពិភពលោក

សារមន្ទីរជាតិ ដែលរចនាដោយលោកគ្រូលីយេត្រូវបានផ្សារភ្ជាប់ជាមួយនឹងសាលាវិចិត្រសិល្បៈ Ecole des Arts Cambodgiens (១៩១៧) ហើយក្រោយមកត្រូវបានគេស្គាល់ថាជាសារមន្ទីរកម្ពុជា( Musée du Cambodge) ក្នុងឆ្នាំ ១៩១៩។ នៅឆ្នាំ ១៩២០ សារមន្ទីរជាតិនេះត្រូវបានប្តូរឈ្មោះជាផ្លូវការទៅជា Musée Albert Sarraut តាមឈ្មោះរបស់លោកទេសាភិបាលនៃតំបន់ឥណ្ឌូចិនឈ្មោះ Albert Sarraut នាពេលនោះ។

សារមន្ទីរថ្មីនេះ បានបុកគ្រឹះសាងសង់នៅថ្ងៃទី ១៥ ខែសីហា ឆ្នាំ ១៩១៧។ ពីរឆ្នាំកន្លះក្រោយមក សារមន្ទីរដែលបានបញ្ចប់រួចរាល់ហើយ ហើយត្រូវបានសម្ពោធដាក់ឱ្យប្រើប្រាស់ក្នុងឱកាសបុណ្យចូលឆ្នាំខ្មែរ នៅថ្ងៃទី ១៣ខែមេសា ឆ្នាំ ១៩២០ ក្រោមអធិបតីភាពសម្តេច ស៊ីសុវត្ថិ ហ្វ្រង់ស្វ័រ ព្រមទាំងទេសាភិបាលជាន់ខ្ពស់ លោក Marius Baudoin, និង លោក M. Groslier នាយកសិល្បៈខ្មែរ និងជានាយកគ្រប់គ្រងសារមន្ទីរ។ សូមបញ្ជាក់ថា រចនាបទដើមនៃអាគារសារមន្ទីរនេះ ត្រូវបានផ្លាស់ប្តូរបន្តិចបន្តួចនៅក្នុងឆ្នាំ ១៩២៤ ដោយបន្ថែមស្លាបនៅចុងម្ខាងនៃផ្នែកខាងមុខដែលធ្វើឱ្យអាគារនេះកាន់តែមានរចនាបទខ្មែរ។

នាយកដំបូងនៃសារមន្ទីរពីទសវត្សរ៍ឆ្នាំ ១៩២០-១៩៤០ បានរួមចំណែកយ៉ាងច្រើនដល់ចំណេះដឹង និងមានការរីកចម្រើនយ៉ាងឆាប់រហ័សតាមរយៈរការយកចិត្តទុកដាក់ពីលោកគ្រូលីយេ។ ការគ្រប់គ្រងសារមន្ទីរជាតិ និងសម្បត្តិសិល្បៈវប្បធម៌ខ្មែរ ត្រូវបានបារាំងផ្ទេរការគ្រប់គ្រងឱ្យព្រះរាជាណាចក្រកម្ពុជាវិញ នៅថ្ងៃទី ៩ ខែសីហា ឆ្នាំ ១៩៥១ ពីរឆ្នាំមុនកម្ពុជាទទួលបានឯករាជ្យនៅឆ្នាំ ១៩៥៣។

ចាប់ពីថ្ងៃទី៧ខែវិច្ឆិកា ១៩៥៦-១៩៦៦ សារមន្ទីរជាតិខ្មែរបានបន្តរីកចម្រើនក្រោមការដឹកនាំរបស់អ្នកគ្រប់គ្រងជាតិបារាំងដដែលគឺ Madeleine Giteau ជានាយកសារមន្ទីរជាតិនាពេលនោះ។ ឆ្នាំ ១៩៦៦ មានការតែងតាំងលោក ជា ថាយសេង ជាប្រធានសារមន្ទីរជាតិកម្ពុជាដំបូងគេ និងជាព្រឹទ្ធបុរសនៃនាយកដ្ឋានបុរាណវិទ្យាដែលទើបបង្កើតថ្មីនៅសាកលវិទ្យាល័យភូមិន្ទវិចិត្រសិល្បៈ។

សាកលវិទ្យាល័យនេះ មានឈ្មោះជាភាសាបារាំង «Ecole des Arts Cambodgiens» ក្នុងឆ្នាំ ១៩២០ ត្រូវបានផ្សារភ្ជាប់យ៉ាងស្និទ្ធស្នាលជាមួយសិស្ស សិប្បករ និងគ្រូបង្រៀន ដែលធ្វើការដើម្បីអភិរក្សប្រពៃណីវប្បធម៌ខ្មែរ នៅសាលាវិចិត្រសិល្បៈស្ថិតនៅខាងក្រោយសារមន្ទីរជាតិតែម្តង។សារមន្ទីជាតិនៃកម្ពុជា ជាកន្លែងប្រមូលផ្តុំនូវវត្ថុវប្បធម៌ខ្មែរដ៏អស្ចារ្យបំផុតមួយក្នុងពិភពលោក រួមមានចម្លាក់ សេរ៉ាមិច និងវត្ថុជនជាតិភាគតិចពីសម័យបុរេប្រវត្តិ បុរេអង្គរ អង្គរ និងក្រោយអង្គរ។ សារមន្ទីរជាតិកម្ពុជា មានគោលបំណងអប់រំ និងបំផុសគំនិតអ្នកទស្សនារបស់ខ្លួន ក្នុងការលើកកម្ពស់ការយល់ដឹង និងការឱ្យតម្លៃដល់បេតិកភណ្ឌរបស់ខ្មែរ តាមរយៈការបង្ហាញ ការអភិរក្ស ការបកស្រាយ និងការទទួលបាននូវការយល់ដឹងពីសង្គមកម្ពុជាតាមរយៈសម្ភារវប្បធម៌បុរាណខ្មែរ។

នៅដើមទសវត្សរ៍ឆ្នាំ១៩៩០ មានការតាំងពិព័រណ៍អន្តរជាតិធំៗជាបន្តបន្ទាប់ត្រូវបានរៀបចំឡើង ដោយចាប់ផ្តើមជាមួយការតាំងពិព័រណ៍នៅវិចិត្រសាលជាតិនៃប្រទេសអូស្ត្រាលីក្នុងឆ្នាំ ១៩៩២។ ការតាំងពិព័រណ៍ជាបន្តបន្ទាប់បានធ្វើឡើងនៅប្រទេសបារាំង សហរដ្ឋអាមេរិក ជប៉ុន កូរ៉េខាងត្បូង និងអាល្លឺម៉ង់។ល។ ការតាំងពិព័រណ៍នៅប្រទេសអូស្ត្រាលី និងបារាំងបាននាំមកនូវជំនួយផ្នែកវិជ្ជាជីវៈ និងរចនាសម្ព័ន្ធដ៏សំខាន់ដល់សារមន្ទីរពីរដ្ឋាភិបាលនៃប្រទេសទាំងនោះ ហើយគេសង្ឃឹមថា ពិព័រណ៍អន្តរជាតិធំៗនឹងមានជាបន្តដើម្បីទាក់ទាញការគាំទ្រពីសហគមអន្តរជាតិ៕

លោក ណូត្រាដាម៉ូស(Nostradamus) ដែលជាហោរាជនជាតិបារាំងធ្លាប់បានទស្សន៍ទាយថា ពិភពលោកនៅឆ្នាំ ២០២៤ នឹងមានរោគរាតត្បាត និងទុរ្ភិក្ស សង្គ្រាមកងទ័ពជើងទឹក សម្តេចប៉ាបថ្មី និងស្តេចថ្មី។ ឈ្មោះពិតប្រាដក គឺ លោក មីសែល ដឺ ណូត្រាដាម៉ូស(Michel de Nostradamus) ត្រូវបានគេស្គាល់ផងដែរថា ណូត្រាដាម៉ូស គឺជាហោរា និងហោរាជនជាតិបារាំងដ៏ល្បីល្បាញម្នាក់ដែលរស់នៅដើមសតវត្សទី១៦។ លោកកើតនៅតំបន់ Saint Rémy de Provence ភាគខាងត្បូងប្រទេសបារាំង នាខែធ្នូឆ្នាំ ១៥០៣ ហើយបានស្លាប់នៅខែកក្កដាឆ្នាំ ១៥៦៦។

 នៅឆ្នាំ ១៥៥៥ គាត់បានបោះពុម្ពសៀវភៅ Prophecies ដែលជាបណ្តុំនៃការទស្សន៍ទាយអំពីព្រឹត្តិការណ៍ដែលនឹងកើតឡើងចំពោះពិភពលោកចាប់ពីពាក់កណ្តាលសតវត្សទី១៦ រហូតដល់ចុងបញ្ចប់នៃពិភពលោកដែលគាត់បាននិយាយថា នឹងកើតឡើងនៅឆ្នាំ ៣៧៩៧ ។ គាត់បានទស្សន៍ទាយរៀងរាល់សតវត្សន៍ក្នុងប្រហែល ១០០ គម្ពីរ ដែលបង្ហាញជាពាក្យមិនច្បាស់លាស់ និងពិបាកយល់ ប៉ុន្តែត្រូវបានគេនិយាយថា ដើម្បីទស្សន៍ទាយព្រឹត្តិការណ៍សំខាន់ៗដែលនឹងកើតឡើងនៅក្នុងពិភពលោក។ នៅក្នុងការព្យាករណ៍ឆ្នាំ ២០២៤ របស់គាត់ គាត់ព្យាករណ៍ថា អាកាសធាតុពិភពលោកនឹងកាន់តែធ្ងន់ធ្ងរ និងមានភាពវឹកវរ។

លោក ណូត្រាដាម៉ូស ​បាន​សរសេរ​ថា​៖ ​«​គ្រោះរាំងស្ងួត ​​ទឹក​ជំនន់​ និងសំបូរមេរោគចម្លែកៗ​»។ ហោរា​បារាំងរូបនេះ ​បាន​ព្រមាន​អំពី «ទុរ្ភិក្ស​យ៉ាង​ខ្លាំង​ដោយ​សារ​ជំងឺ​រាតត្បាត» ដែល​ហាក់​ដូច​ជា​សំដៅ​ទៅ​លើ​សត្វល្អិត​បំផ្លាញ​ដំណាំ បង្ក​ជំងឺ​រាតត្បាត និងវត្តមានៃគ្រោះទុរ្ភិក្ស។ ពិភពលោក​កំពុង​តែ​ឃើញ​បាតុភូត​អាកាសធាតុ​ប្រែប្រួលខ្លាំង​ជាង​មុន ក្នុង​បរិបទ​នៃ​សីតុណ្ហភាព​ពិភពលោក​កើនឡើង​ឥតឈប់ឈរ​ដោយសារ​ការ​បញ្ចេញ​ឧស្ម័ន​ផ្ទះកញ្ចក់។

លោក ហោរា ដដែលក៏បានព្យាករណ៍អំពី “ការប្រឈមមុខដាក់គ្នា និងការប្រយុទ្ធគ្នារបស់កងទ័ពជើងទឹក” ដែលនឹង “ធ្វើឱ្យមហាសមុទ្រមានការភ្ញាក់ផ្អើល” ។ អ្នកជំនាញភូមិសាស្ត្រនយោបាយមួយចំនួនជឿថា នេះអាចជាការយោងទៅលើភាពតានតឹងនៅច្រកសមុទ្រតៃវ៉ាន់ ឬស្ថានភាពជុំវិញឧបទ្វីបកូរ៉េនៅពេលដែលក្រុងព្យុងយ៉ាងបន្តធ្វើតេស្ដមីស៊ីលផ្លោង។ហោរាជាតិបារាំងរូបនេះ ក៏បានលើកឡើងពីភាពវឹកវរក្នុងគ្រួសាររាជវង្សនៅឆ្នាំ ២០២៤ ដោយនិយាយថា “ស្តេចកោះ” នឹងត្រូវដាក់រាជ្យ ដោយប្រគល់រាជបល្ល័ង្កឱ្យ “អ្នកដែលមិនមានសញ្ញាថា ជាស្តេច” ។

លោក Mario Reading ជាអ្នកវិភាគ និងជាអ្នកនិពន្ធសៀវភៅ The Prophecies of Nostradamus ជឿជាក់ថា “ស្តេចនៃចក្រភព” នៅទីនេះអាចជាស្តេច Charles III របស់អង់គ្លេស ខណៈដែល “បុគ្គលដែលគ្មានសញ្ញានៃស្តេច” គឺទំនងជាព្រះអង្គម្ចាស់ Harry ។ លោក Reading បាននិយាយថា Nostradamus ធ្លាប់បានទាយយ៉ាងត្រឹមត្រូវអំពីពេលវេលាដែលម្ចាស់ក្សត្រី Elizabeth II នឹងសោយទិវង្គតនៅឆ្នាំ ២០២២។

ហោរា​បារាំង​ក៏​បាន​ទស្សន៍ទាយ​ថា ឆ្នាំ​២០២៤​នឹង​មាន​សម្តេច​ប៉ាប​ថ្មី​ដែល​ក្មេង​ជាង​មុន ព្រោះ​សម្តេច​ប៉ាបមុនៗ​ចាស់ពេក​ហើយ ។ សម្តេច Pope Francis មានព្រះជន្ម ៨៧ ព្រះវស្សា ហើយកំពុងមានបញ្ហាសុខភាពជាច្រើន ដែលរារាំងព្រះអង្គមិនឱ្យទៅចូលរួមសន្និសីទអាកាសធាតុរបស់អង្គការសហប្រជាជាតិ ដោយសារជំងឺរលាកសួត និងផ្តាសាយ។ សម្តេចប៉ាប ក៏បានថ្លែងជាសាធារណៈអំពីលទ្ធភាពនៃការដាក់រាជ្យនៅពេលសុខភាពរបស់ទ្រង់មិនល្អប្រសើរ។ លោកហោរាជឿថា សម្តេចប៉ាបថ្មីគឺជា “ជនជាតិរ៉ូម៉ាំងដែលមានអាយុសមរម្យល្មម” ដែលនឹងកាន់តំណែងបាមយូរឆ្នាំ។

ព្រឹត្តិការណ៍មួយចំនួនដែល Nostradamus បានព្យាករណ៍នៅឆ្នាំ ២០២៣ ត្រូវបានគេជឿថា មានភាពត្រឹមត្រូវ។ គាត់ធ្លាប់បានសរសេរថា “៧ខែនៃសង្រ្គាមដ៏អស្ចារ្យមនុស្សស្លាប់ដោយសារតែអំពើអាក្រក់។ ចំនុចនេះអាចសំដៅដល់យុទ្ធនាការវាយលុក ដែលអ៊ុយក្រែនបានចាប់ផ្តើមកាលពីខែមិថុនា ដោយមិនជោគជ័យ ហើយខ្សែការពាររុស្ស៊ីនៅតែមិនទទួលបានជោគជ័យដូចគ្នា ហើយឈរជើងយ៉ាងរឹងមាំរហូតដល់ពេលនេះ។ គាត់ក៏បានសរសេរថា “តម្លៃស្រូវសាលីហក់ឡើងខ្ពស់ណាស់ដែលមនុស្សនឹងបរិភោគពូជរបស់ពួកគេ” ដែលហាក់ដូចជាសំដៅទៅលើវិបត្តិស្បៀងអាហារពិភពលោកកាលពីឆ្នាំមុន។ “មិនយូរមិនឆាប់ យើងនឹងឃើញការផ្លាស់ប្តូរដ៏អស្ចារ្យ ភាពភ័យរន្ធត់ និងការសងសឹក” ប្រហែលជាសំដៅទៅលើការវាយឆ្មក់របស់ពួកហាម៉ាសនៅលើទឹកដីអ៊ីស្រាអែលនៅថ្ងៃទី៧ ខែតុលា និងយុទ្ធនាការវាយលុកជាការឆ្លើយតបនឹងការពង្រីកជាបន្តបន្ទាប់របស់ Tel Aviv ទៅកាន់ Gaza Strip ។

ទោះជាយ៉ាងណាក៏ដោយ អ្នកប្រាជ្ញចង្អុលបង្ហាញថា ទំនាយរបស់គាត់ត្រូវបាននិយាយតាមរបៀបដែលអាចឱ្យអ្នកអានបកស្រាយវាតាមរយៈកែវភ្នែក ការរំពឹងទុក ឬភាពលំអៀងរបស់ពួកគេ ព្រោះការទស្សន៍ទាយរបស់គាត់ភាគច្រើនមិនច្បាស់លាស់។ ពេលដែលនិយាយពីទំនាយពិភពលោក គេនឹងនឹកភ្លាមដល់ការទស្សន៍ទាយ និងព្យាករឆុតគ្មានគូប្រៀប គឺលោក ហោរាចារ្យ ណូសត្រាមូស នៅក្នុងសតវត្សរ៍ទី១៦ និងអ្នកស្រី វ៉ាន់ហ្គា នៅសតវត្សរ៍ទី២១។ លោក ណូសត្រាមូស មានកំណើតក្នុងត្រកូលអភិជនរបស់បារាំង លោកត្រូវបានគេមើលឃើញថា ជាមនុស្សម្នាក់ដែលទទួលបានទេពកោសល្យពីអាទិទេព។ ហោរារូបនេះពូកែ ខាងគណិតសាស្ត្រ តារាសាស្ត្រ និពន្ធ និងការគណនាផ្សេងៗ។

ថ្វីដ្បិតតែលោក បានស្លាប់ទៅហើយក្តី តែដំណើរវិវត្តន៍ របស់ពិភពលោកកំពុងបន្តដើរតាមការទស្សន៍ទាយរបស់លោកដដែល។ ផ្ទុយពីលោកយាយ វ៉ាន់ហ្គា ដែលធ្លាប់ជាក្មេងស្រីពិការភ្នែកក្នុងត្រកូលក្រីក្រមួយ នៅអតីតសហភាពសូវៀត តែអាចមើលឃើញដំណើរវិវត្តន៍របស់ពិភពលោកច្បាស់ដូចបាតដៃ។ អ្នកទាំងពីរបានទស្សន៍ទាយរាល់ព្រឹត្តិការណ៍សំខាន់ៗជាច្រើនរបស់ពិភពលោក ហើយត្រូវបានគេមើលឃើញថា ភាពពិតជាក់ស្តែងបានកើតឡើងដូចការ ទស្សន៍ទាយមែន។ដោយឡែកលោក ណូសត្រាមូស បានទស្សន៍ទាយដំណើរវិវត្តន៍របស់ពិភព លោកពីឆ្នាំ១៥៥០ ហើយអ្នកស្រី វ៉ាន់ហ្គា ចាប់ផ្តើមទស្សន៍ទាយនៅឆ្នាំ ២០១១ ដែលអ្នកទាំងពីរបានទស្សន៍ ទាយស្រដៀងគ្នាថា អវសានរបស់ពិភព លោកនឹងមកដល់នៅឆ្នាំ៣៧៩៧៕